Апрель 25-те Кызылдың аныяктар ордузунуң хуралдаар залынга ТР-ниң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республика Ордениниң кавалери, “Октябрь революциязы”, “Хүндүлел Демдээ” орденнерниң эдилекчизи, Ада-чурттуң Улуг дайынының тыл хоочуну Александр Дапаевич Шаалының 100 харынга тураскааткан “Колхоз даргазының алдарлыг оруу” деп сактыышкын кежээзи болган.
Аңаа күрүне болгаш партия-совет ажылының хүндүлүг хоочуннары Г.Ч. Ширшин, Ш.Д. Ооржак, Ч.-Д.Б. Ондар, А.К. Канзай, С.К. Долгар, Х.Д. Монгуш, А.Х. Монгуш, С.М. Оюн болгаш Александр Дапаевичиниң ажылдап чораан кожууннары – Өвүр, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл болгаш Эрзинден төлээлер кээп киришкен.
Сактыышкын кежээзинге чаладып келген улус А.Д. Шаалының колхоз даргазындан эгелээш, республиканың база бир көскү алдарлыг ажылдакчызы чедир ажылдап чораан чылдарындан солун төөгүлүг болгаш ооң аймак чонунуң, өг-бүлезиниң, ажы-төлүнүң дугайында тодаргай медээлерни киирген чуруктар делгелгезин сонуургап көөр аргалыг болган.
ОН ТОС ХАРЛЫГ АГРОНОМ
Александр Дапаевич Шаалы Чөөн-Хемчиктиң Шемиге хөй ажы-төлдүг бөдүүн арат өг-бүлеге 1925 чылдың чыккылама соок январь айның бирги хүнүнде төрүттүнген. Бичиизинден тура ажыл-агыйга өөренген болгаш, бодунуң күш-ажылчы базымнарын 1944 чылда 19 харлыг тургаш Чаа-Хөл кожуунга агротехник болуп ажылдап эгелээш, чоорту кожууннуң кол агроному, көдээ ажыл-агый килдизиниң эргелекчизинге, Чаа-Хөл кожууннуң күүсекчи комитединиң даргазының оралакчызынга чедир кончуг дүрген депшилгелиг орукту эрткен. Ооң соондан эгелээш шапкын хемниң агымы дег доктаал чок хайныышкынныг ажыл-агыйжы амыдырал эгелээн. 1951 чылда Тыва автономнуг областың Эрзин кожуунунуң күүсекчи комитединиң даргазынга 26 харлыг Александр Шаалы томуйлаткан. 1953 чылда – Өвүрнүң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазынга, ол-ла чылда Компартияның Төп комитединиң пленумунга хүлээп алганы доктаал ёзугаар көдээ ажыл-агый специалистерин колхоз даргалаары-биле чорудуп турган үеде, Александр Шаалыны Өвүрнүң Солчур суурунче “Коммунизмче орук” колхозун удуртур кылдыр томуйлап каан. Ынчалдыр 28 харлыында колхоз даргазы апарган. Аңаа 9 чыл ажылдап турган үезинде “Коммунизмче орук” колхоз ол үеде эң-не шылгараңгайларны шаңнап турган шилчип чоруур Кызыл тукту беш чыл үзүктел чок алган. Түңнелинде, колхозчулар Москвага сураглыг Делгелгеге (ВДНХ) чедип, өске чоннарның ажыл-агыйжы дуржулгазын сонуургап көөр аргалыг болган. Солчурга ажылдап турган үезинде колхоз директору сумуга эң баштайгы Көдээ культура бажыңының тудуун организастаан.
ССРЭ-НИҢ ШЫЛГАРАҢГАЙ 50 КОЛХОЗУНУҢ БИРЭЭЗИ
Александр Шаалыны 1963 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол экономизи кылдыр томуйлаан. Дараазында чылда Барыын-Хемчиктиң Эрги-Барлыкта “Большевик” колхозун удуртуп эгелээн. Ынчан Совет Эвилелиниң эң дээре 50 колхозунуң санынче киргеш, Улуг Октябрьның 50 чыл оюн уткуштур дээди шаң- нал – ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң, Компартияның Төп комитединиң Тугун шаңналга алган. Ол Тукту Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң Даргазы Михаил Мендуме колхозка 1967 чылдың октябрь 30-де дамчыдып берген. Ол хүн аксы-барлыкчыларга уттундурбас төөгүлүг хүн болуп арткан.
1969 чылда база бир онзагай болуушкун – Москвага болган ССРЭ-ниң колхозчуларының III шуулганынга Салчак Тока баштаан делегацияның кежигүнү болуп киришкени колхоз даргазының ажыл-агыйга кызымаан бадыткап турар. Кандыг-даа ажылга партия томуйлап каарга, барган-на черинге ол бир дугаарында школа, садиктер тудуун хөгжүдүп турган.
1971–1980 чылдарда “Сүт-Хөл” совхозтуң директорунга ажылдап турган үезинде, ССРЭ-ниң Камгалал яамызынче дилег чагааны чорудуп, шериг паром дилээн. Үр болбаанда, дилээн хандырган дугайында харыы келген. Ынчалдыр 1979 чылда төптен чорудупкан шериг паромну немей чогаадып тургаш, Хемчик хемни кежир 126 метр көвүрүгнү сүт-хөлчүлер-биле демнежип тургаш, тудуп шыдапканнар.
Александр Шаалы пенсияже үнгүжеге чедир 1980–1986 чылдарда Чөөн-Хемчиктиң Шемиге “Большевик” совхозка директорлаан. Билдилиг удуртукчу улусту чүгле ажыл-ишче хаара тударындан аңгыда, оларның хостуг үезин чөптүг ажыглап, янзы-бүрү спортчу болгаш культурлуг хемчеглерни доктаамал организастаар турганын ол үениң кижилери эки сактыр. Александр, Валентина Шаалыларның өг-бүлези Тываның кайы-даа булуңунга ажылдап чеде бергеш, ажылдакчыларның отчёттуг өг-бүле концерттерин база организастап турган. График ёзугаар көдээ суурнуң Культура бажыңынга бир өг-бүле албан концерт көргүзер турган. Шак ындыг бот-тывынгыр уран чүүлдүң хевири келир салгалдарны кижизидеринге болгаш колхоз, совхоз ажылдакчыларын каттыштырарынга улуг рольду ойнап турган дээрзи билдингир.
ТӨӨГҮЛҮГ УРУГЛАР САДЫ
Эрги-Барлыкка 1964 чылдың апрельде бир дугаар уруглар сады ажыттынган. 60 олуттуг хондур ажылдаар уруглар садының баштайгы эргелекчизинге колхоз даргазының өөнүң ишти Валентина Бадыргыевна Шаалы томуйлаткан. Көдээ суурнуң уруглар садының ажылын сонуургап, 1967 чылда РСФСР-ниң Чазааның Даргазы Г.И. Воронов, Тыва АССР-ниң СЭКП тыва обкомунуң бирги секретары С.К.-Х. Тока, Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы М.К. Мендуме болгаш ынчангы тыва чазактың кежигүннери шупту келген. Өөнүң ээзи каяа-даа баарга, ооң-биле кады-ла ажыл-агыйны хөгжүдеринге деткимчезин көргүзүп чораан Валентина Шаалы (1928–2011 чч) сөөлүнде барып Тыва Республиканың школа назыны четпээн уруглар өөредилгезиниң хоочуну болуп, хөй-хөй шаңналдарга төлептиг болган. Оларның аразында Күш-ажылдың Кызыл тук ордени-биле шаңнатканы бүдүн Тывада кара чаңгыс ындыг бедик шаңнал алган уруглар садының ажылдакчызы болуп төөгүде арткан. Ол үеде бөдүүн ажылдакчыларны Тыва АССР-ниң Дээди Чөвүлелинче депутат кылдыр соңгуп турган. Ол депутаттарның аразынче Валентина Шаалы база кирген.
Валентина, Александр Шаалылар тылдың хоочуннары. Ада-чурттуң Улуг дайынының берге чылдарында фронтуга дээш хөй дузаламчы чыылдазын организастаарынга араттарны мөөңнеп, улуг үлүг-хуузун киириштирип турган.
Хүндүлүг дыштанылгада хоочуннар сөөлгү чылдарын Кызыл хоорайга эрттирген. А.Д. Шаалы 87 харлыында Тыва Республиканың Ордени-биле шаңнаткан. 2015 чылда, 90 харлыында ол чок болган. 2013 чылда Шемиге Александр Шаалының ады-биле ооң чурттап чораан кудумчузун адаан. Валентина Бадыргыевна 83 харлап чорааш чок болган.
Хөйге үлегер болган алдарлыг күш-ажылчы орукту чурттап эрткен Валентина, Александр Шаалылар беш кысты, ийи оолду төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп азыраан.
ХООЧУННУҢ ЭРТКЕН ОРУУ ҮЛЕГЕРЛИГ
Сактыышкын кежээзин алдарлыг колхоз даргазының хеймер уруу, ТР-ниң Өөредилге яамызында эртем талазы-биле килдис эргелекчизи Ольга Монгуш башкарып эрттиргеш, ачазының допчу намдарын таныштырган. Баштайгы сөстү ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Юрий Оруспай алгаш, ТР-ниң Чазак Баштыңының мурнундан байыр чедириишкинин таныштырган: “Александр Дапааевич Шаалы Тываның баштайгы тургузукчуларының бирээзи болуп, агротехниктен көдээ ажыл-агыйның улуг бүдүрүлгелериниң удуртукчузунга чедир күш-ажылчы эрткен оруу улуг. Ооң удуртуп турган колхозтары бедик көргүзүглерни чедип ап, ажылдакчыларының күш-ажылы дээди күрүне шаңналдарынга төлептиг болуп турган. Онза кичээнгейни Александр Дапаевич суурларның социал хөгжүлдезинче: школа, уруглар садтары, культура бажыңнарының тудуунче угландырып турганы онзагай. Ооң өг-бүлениң отчёттуг концерттер көрүлдезин кылыр эгелекчи саналы өзүп олурар салгалдың кижизидилгезинге онзагай дуржулга болган... Ооң ады ёзулуг патриот, тургузукчу кижи кылдыр бистиң төөгүвүсте мөңгеде бижиттинген” – деп, ТР-ниң Чазак Даргазының өөрүп четтириишкин бижиинде киирген сөстерин чыылганнарга номчааш, Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының мурнундан база байыр чедириишкинин кылган.
“ШААЛЫНЫҢ ШКОЛАЗЫ”, “ШААЛЫНЫҢ СТАДИОНУ”...
Улаштыр сөс алган хоочуннар боттарының чылыг сактыышкыннарын чугаалап, тулган удуртукчу, чончу, кижилерниң күш-ажылчы хей-аъдын көдүрери-биле тускай талантылыг организакчы, ажылдакчыларынче кончуг улуг кичээнгейни салыр кижи турганын демдеглеп турганнар.
“Бөгүн кончуг улуг ужур-уткалыг кежээ болуп тур. Чүге дээрге Тываның хөгжүлдезинге бодунуң эртем-билиин, күжүн харам чокка берген онза кижилерниң бирээзи Александр Дапаевич болуп турар. Кол чугаалап каар чүве чүл дээрге, ол чоннуң эң-не талантылыг удуртукчузу чораан, ийиде, ол көдээ ажыл-агыйны бурунгаар хөгжүдеринге кончуг улуг арга-дуржулгалыг организакчы кижи чораан. Ол дугайында удуртукчулар шупту билир. Александр Дапаевичини, Эрзин кожуунну даргалап кончуг аныяк ак арынныг дарга чедип келген турда, бир дугаар көрген мен. Ынчан бодум комсомол райкомунга ажылдап турдум. Оон бээр, 1954 чылдан эгелээш, хөй чылдар дургузунда ужуражып, ажыл-агыйны канчаар сайзырадып алырының дугайында арга-дуржулгазын дыңнап, ол-бо черлерге ужуражып чораан бис. Онзалап чугаалаар чүве чүл дээрге, Александр Дапаевич чүгле көдээ ажыл-агыйны сайзырадырындан аңгыда, арат-чоннуң амыдырал-чуртталгазының деңнелин экижидер талазы-биле социал албан черлериниң тудуунче улуг кичээнгейни салып, бүгү хемчеглерни ап, күжениишкинниг ажылдап чораан ол үеде ховар удуртукчуларның бирээзи-дир...” – деп, көскү күрүне ажылдакчызы, хоочун Г.Ч. Ширшин сөс алгаш, демдеглээн.
Шак ындыг хевирлиг үнелелдерни барык сөс алган удуртукчу бүрүзү чугаалаан. Александр Шаалының ажылдап чораан кожууннарындан келген делегациялар аразындан Барыын-Хемчиктиң Эрги-Барлыктың суму чагырыкчызы Аңчы Сааяга баштаткан делегация солун сактыышкыннарны кылган. “Шаалының школазы”, “Шаалының уруглар сады”, “Шаалының стадиону”, “Шаалының сесерлии” дээш Эрги-Барлыктың чону амга чедир суурнуң социал объектилерин шуптузун Александр Дапаевичиниң ады-биле адап чоруурун Эрги-Барлыктың чурттакчызы, күш-ажылдың хоочуну Виктор Салчак дыңнаткан. Ол ышкаш А.Д. Шаалы дугайында чылыг сөстерни Эрзин кожууннуң чагырыкчызының оралакчызы Рада Дамба, Өвүрнүң Көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Роланда Донгак, Чөөн-Хемчик кожууннуң баштыңы Инна Монгуш, Шеминиң суму чагырыкчызының оралакчызы Чодураа Куулар сөс ап чугаалап турганнар.
Оон аңгыда, сактыышкын кежээзиниң киржикчилери Валентина Шаалының уруг-дарыг кижизидилгезинге киирген үлүг-хуузун демдеглеп, боттарының 7 ажы-төлүнге немей акызының оглун боттарының төрээн ажы-төлүнден ылгал чок ынакшыл бүргеткен өг-бүлеге эп-найыралдыг өстүрүп кижизиткен энерел сеткилдиг Маадыр ие дээрзин база демдеглээннер.
АЧАЗЫНЫҢ ЭГЕЛЭЭШКИНИН УЛАМЧЫЛААН
Сактыышкын кежээзиниң албан-ёзунуң кезээ доостурга, Шаалыларның салгалдары Тываның алдарлыг артизи Шеми чурттуг Томас Монгуштуң удуртулгазы-биле белеткеп алган концерт номерлерин бараалгаткан. Ол кежээ Александр Шаалының ынак ырылары «Шеми хемим» болгаш «Подмосковные вечера» деп ырыларны ачазының 100 харын байырлаан хемчегге ажы-төлү сценаже үнүп, ырлажырга, залда олурган улус олар-биле кады бадырып турган. Хоочуннуң база бир оглу Анатолий Александрович өөнүң ишти Алевтина Сугдуровна-биле чыылганнарны өөртүп, “Агроном” деп ырыны ырлашкан. “Авам, ачам” деп Г. Кууларның сөзүнге Д. Кертик-оолдуң бижээн ырызын ада-иезинге тураскаадып А.Д. Шаалының уруу Ульяна Александровна ырлап күүсеткен. Өске-даа солун ырыларны ырлажып, чыылганнарга ачазының эгелеп кааны өг-бүлениң отчёттуг концертин ол хүн Шаалыларның аймаа төлептии-биле бараалгаткан. Шак ол концертке оон-даа шинчи киирип Кызылдың А. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизиниң “Азас” ансамбли чараш танцыларын көргүскен.
Сактыышкын кежээзинде база бир солун чүүл – Шаалыларның улуг назылыглары ада-иезинден дамчып келген өгбелериниң буян-кежик хаптарын боттарының өзүп олурар салгакчыларынга дамчыдып үлээни дыка улуг ужур-уткалыг ёзулал болган деп чыылганнар онзазынып тараан.
Шак мындыг алдарлыг күш-ажылчы орукту эрткен ачазының ажы-төлдери шупту эртем-билиглиг, республиканың ажыл-агыйының аңгы-аңгы адырларында ада-иезиниң соон салгап, төлептиг улус болуп ажылдап, чурттап чоруурлар. Бо хүнде Александр, Валентина Шаалыларның ажы-төлү, уйнуктары, уйнуктарының ажы-төлдери шупту 50 ажыг кижи чедир өзүп көвүдээн.
Карина МОНГУШ.
Авторнуң болгаш О.Монгуштуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1