Май 7 — Радио хүнү
Үе дыка-ла шапкын-дыр, бир миннип келиримге 82 хар ажа бердим. Мергежилим эге класстар башкызы-даа турган болза, «Салымын кижи эдерер, сай даш хем эдерер» дээр болгай, бир дугаар күш-ажылчы базымым тыва радиодан эгелээн. Журналистикага бо чылын 55 чыл бараан болганым ол.
1969 чылдың сентябрь 5-те Дружба кудумчузунда радиокомитетке чеде бээримге, Николай Дамбаевич Шиирипей мени ажылче хүлээп алган. Тыва журналистиканың үндезилекчилериниң чалгынының адаа-биле журналист мергежилди шиңгээдип алганымга чоргаарланыр мен. Ылаңгыя Седен Кудурукпаевич Хертекти, Екатерина Дүктүг-ооловна Танованы, Олег Дорофеевич Зайцевти улуг башкыларым деп мөгейип чоруур мен. Коллективим ачызында башкы институдунуң филология факультедин дооскаш, дээди эртемниг специалист болдум. Ол ышкаш Тыва обком партияның чанынга ажыттынган (Марксизм, Ленинизм) университединге журналистика салбырын доостум. Төп радио телевидениениң Москвада билиг бедидер институдунга 2 катап коллективим ачызында өөренген мен. Тывавыстың бүгү булуңнарынга чедип, алдар-аттыг малчыннар, ажыл-ишчи кижилер дугайында чырыдары база-ла коллективимниң ачызы деп санаар мен.
Тыва радионуң эфир чалгыы делгем болгаш калбак. Чүгле бистиң республикада эвес, Моолда, Кыдатта чурттап чоруур тыва чонувус тыва радио чалгыын дыка дыңнаар деп эртемден Марина Васильевна Монгуш номнарында бижип турар. 1995 чылда Моол Арат Республикага 14-кү Далай-Ламаның Калачакра өөредиинге Тывадан 45 хире чүдүкчүлер чеде берген бис, аңаа турувуста Ценгел тывазы бис деп Цэцэг деп аныяк херээжен кижи бисти тып чедип келген, чугаалажып келиривиске, мээң үнүмнү танып каан, «Силер Светлана Данзын-оол силер бе? Мээң ада-ием тыва радиону дыка дыңнаар турган, шагын черле эрттирбес» — дээн болгай. Дараазында хүнде Валентина Ховалыговна Сундуй биле мени бажыңынче чалаан, аңаа мага-хандыр чугаалажып, репортёрумга ооң-биле интервью бижидип алгаш, радиодамчыдылганы кылган мен.
2026 чылда тыва радионуң 90 чылы, телевидениениң 60 чыл ою. Төрээн коллективимге янзы-бүрү нация 230 хире кижи эп-найыралдыг ажылдаанывыс дүүн чаа дег, караамга көстүп, оларны кезээде сактып кээр мен. Чамдыктары дуу оранда-даа болза, эки исти арттырып каан өөрүм дээш, оларга мөгеер мен. Эки-ле кижилерге бүргедип, кады улуг үүле-херекти бүдүрдүвүс. Бистиң коллектив бодунуң ажыл-чорудулгазындан аңгыда, уран чүүл, спорт болгаш хөй-ниити ажылдарынга үргүлчү бирги одуругга эң үлегерлиг коллективке санаттырып чордувус.
Соом салгаар өөреникчилерим бар. Арияна Сундуй, ол 5 класстан эгелеп «Салгал» деп радиодамчыдылганың идепкейлиг киржикчизи, ам «Хөгжүмнүг байыр» теледамчыдылганың башкарыкчызы, радиода кадыкшыл болгаш шажын-чүдүлге темаларын дыка эки чырыдып турар. Амгы үеде Саглай Сарыглар, Анай-Хаак Бадын-оол, Москвада Дуу-Дарый Тулуш, Арбай Данзын-оол РУДН-ге телеоператорлап, амгы үеде Москваның эртем-техниктиг библиотеказының технологу болуп ажылдап чоруур. Оларга чоргаарланыр мен. «Аныяк журналист» деп бөлгүмден үнген салгалдарым-дыр.
2021 чылда коронавирустан аарааш, түңнелинде караамга дегген. Ол берге үеде мээң коллегаларым Тыва телевидениениң шыырак режиссёрларының бирээзи Лидия Канчыыр-ооловна Донгак биле инженер-техник Петр Петрович Глазунов олар мени холумдан чедип алгаш эмчиледип, муңгаралга алыспазын дээш, үргүлчү театрже янзы-бүрү болуп турар солун хемчеглерже, хей-аъдымны сергедип дузалашкан коллегаларым-дыр.
Бистиң үеде кады ажылдап чораан коллегаларымга канчап чоргаарланмас боор. 1969 чылда кады чаңгыс хүнде ажылдап кирген эжим Калдар Кашпык-ооловна Монгуш мырыңай Хүндүткел ордени-биле (Орден почета) шаңнатты. Дина Ивановна Оюнну Тывада танывас кижи чок. Кызыл хоорай чагыргазынга, мырыңай сенатор эрге-чагырга чедир депшээни база-ла бистиң коллектививистиң ачызы. Ол ышкаш ТР-ниң улустуң чогаалчызы деп бедик атты эдилеп чоруур Суван Шаңгыр-оол, шүлүкчү, хөй-ниитижи Лидия Херлиевна Иргит бистиң соовустан келген база ады-сураа алгый берген журналистер. Тыва чонга билдингир Саяна Өндүр, Лара Хомушку – ТР-ниң алдарлыг журналистери болуп, сураглыг чогаалчылар, драматургтар болганынга чоргаарланыр мен. Бо берге болуп турар тускай шериг операциязынга тыва журналистерден эрес-дидим коллегавыс Сайгын Бюрбюге эгин-кожа ажылдап чораан угба-акылары мактап ханмас, аңаа мөгеер бис.
Ам бо хүнде ажылдап турар салгалдарывыс дүвүрээзинниг тозан чылдарда, чүгле Тывага эвес, улуг чурттувус Россияга безин берге үелерде ажылдап эгелээн. Бистиң телерадиокомпанияга 230 хире кижи турган болза, ам 90 хире кижи ажылдап турар, оларның хөй кезии инженер, техниктиг ажылдакчылар, а редакторлар, корреспондентилер көңгүс эвээш арткан. Амгы үеде удуртукчулар Андрей Чымба, Радомир Куулар, Назым Доржу төрээн коллективинге аныяк оолдар корреспондентилеп ажылдап келгенин сактыр мен. Радомир Куулар Иркутскунуң университедин дооскаш, биске ажылдап келген. Ооң-биле чаңгыс кабинетке ажылдап турдувус, мээң караамга-ла ол корреспондентиден удуртукчуга чедир өскен. Ада-иезин эки билир мен, чогаалчы, журналист Сарыг-оол Дамба-Сюрюнович Кууларның төлептиг салгакчызы болган. Назым Доржу база институт дооскаш-ла, тыва телевидениеге күш-ажылчы базымын эгелээн. Ол шүлүкчү, чогаалчы, «тыва Есенин» — Монгуш Доржунуң оглу. Андрей Чымба аныяк корреспондент, баштай орус дылга, ооң соонда тыва дылга солун теледамчыдылгаларны бижип, чорудуп турган. Кажан телерадиокомпанияның удуртукчузу болу бергеш, найысылалывыс төвүнде эки турачыларга тураскаалды тудар айтырыгны тургускаш, коллектививистиң күжү-биле, ону эчизинге чедирген удуртукчу деп үнелеп чоруур мен.
Үстүнде адаан аныяк коллегаларымның ажыл-чорудулгазын доктаамал хайгаарап, сагыш човап чоруур кижилерниң бирээзи мен. Ийе, ажыл-агыйга, амыдыралга чедер-четпестер турар: ак-кара, эки-багай шүгүмчүлел, мактал кезээде кожа чоруур. «Частырыгдан өөренир, шүгүмчүлелден боданыр» дээр болгай. Тыва дамчыдылгалар катаптаттынып-ла турар дээр шүгүмчүлелдер бар, ол шын. Чүге дээрге үстүнде бижидим, кызырылгалар соонда чогаадыкчы бөлүктүң саны эвээжээн. А мен бодум хуумда ында багай чүве чок деп бодаар мен, катап-катап дыңнаарга, билбейн барган чүүлүн билип алыр, ылаңгыя Игорь Дамдактың Тываның төөгүзүнүң дугайында, бодунуң үези аныяк эртем-шинчилелдер ажылы чорудуп турар авторлар-биле, тыва дыл, ёзу-чаңчылдар, бойдус, спорт темаларлыг дамчыдылгалары дыңнаксанчыг. Игорь Дамдактың үнү тода, билдингир, авторлар-биле ажык чугаазы өөредиглиг, шыырак журналистерниң бирээзи деп санаар мен. Ол ышкаш Арияна Сундуйнуң, Лара Хомушкунуң, Альберт Алдын-оолдуң, орус дылга Александр Кенейниң, Саяна Салчактың, Саяна Өндүрнүң өткүт, тода, аянныг, тааланчыг үннери дыңнакчыга сөс бүрүзү билдингир. Мээң бодалым-биле олар ёзулуг кадржаан специалистер деп үнелээр мен.
Ам бо хүннерде төрээн коллективимге биче-даа болза дуза болуру-биле, 2016 чылда турупкан ажылды шимчедир дээш, фонотека ажылынга ийи коллегам-биле хостуг үе-шак тыпкаш, катап «диргизип», тургусчуп, дузалажып кирипкен бис. Удавас кылган ажылывыс түңнели үнүп келир. Амгы аныяктарга коллектививистиң адын бедик тудуп, эфирже үнерде катап-катап ажылдарыңарны хынап, частырыг кылбазы-биле бодамчалыг, кичээнгейлиг болурун күзээр-дир мен.
Материалым доозуп тура улуг даргаларывыска бодалдарым илереттим. Массалыг информация чепсектерин дөрткү чагырга дээр болгай, ол хирезинде чамдык журналистерниң амыдырал-чуртталгазы чегей, акша-шалыңы эвээш, ынчангаш бажың-балгат айтырыы берге. Чамдык аныяк өг-бүлелер ада-иезиниң бажыңында, чамдык алдар-аттыг хоочун журналистер уруг-дарыы-биле дачада чурттап турарын бадыткаар мен. 2024 чылдың түңнели-биле Тыва тудуг талазы-биле Сибирь регионнарында дөрт дугаар черде үнүп келген деп медээни улуг өөрүшкү-биле дыңнадым. Шынап-ла, республикавыста чаа школалар, чуртталга бажыңнары немежип турарын көрүп тур бис. «Тувинская правда» эрткен чылын 100, «Шын» солун бо чылын 100, «Сылдысчыгаш» 80 харлаан, келир чылын «Тыва радио» 90, «Тыва телевидение» 60 чылдаар. Бо улуг юбилейлерге даянып алгаш, Кызыл хоорайга күрүне деңнелдиг журналистер чурттаар улуг бажың тудар үе келген эвес бе. Журналистерниң чурттаар оран-сава айтырыын экижидер талазы-биле мээң бо санал-оналымны чазак-чагырга деткиир боор дээрзинге бүзүреп артым.
Улуг-биче журналист коллегаларымга Тиилелгениң 80 чыл оюн таварыштыр байыр чедирип, кезээде тура-соруктуг болуруңарны күзедим!
Светлана ДАНЗЫН-ООЛ, Ачы-буян ордениниң эдилекчизи.
Чурукту авторнуң архивиинден алган.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1Показать ещё