Бо 2023 чылда көскү күрүне ажылдакчызы, Биче Хуралдың Президиумнуң даргазы Адыг-Түлүш Хемчик-оол Олдукай оглу төрүтүнгенинден бээр мугур 130 харлаар турган.
Адыг-Түлүш Хемчик-оол 1893 чылда Урянхай Таңды-Тываның Хемчиктиң Бээзи кожуунунуң 17 сумузунуң бирээзи Ийи-Тал сумузунга Олдукай Бүкээзиниң оглу болгаш Самдар-Кадайының өг-бүлезинде дөрт дугаар оглу болуп төрүттүнген.
Бичии оол чажындан-на ядыы өг-бүлеге өскен, чылгычының кадыг-берге ажылынга чаңчыгып, дадыккан, назы-хары улгадып, 1926 чылда Моолдуң төвү Улан-Батор хоорайга эң баштай өөренип дооскан. Хендергеге сургакчылап чорааш, чайлаг школазынга улусту үжүк-бижикке өөредип турган аныяк кыс Мартыкмааны көрүп кааш, ала чайгаар ынакшый берген. Ийи аныяктар салым-чолун кадып, өг-бүле туткан кудазын Ийи-Талдың девискээри, Эл-Аксы чоогунга, Борбак-Хөлге эрттиргеннер.
Оларның өөнден чон үзүлбес турган. Өөнге кирерге, кезээде изиг суксун-шайлыг, аъштыг-чемниг орарлар.
Хемчик-оол ТАР-ның удуртур черлеринге ажылдап тургаш, чону-биле сырый харылзаалыг, дагдынган ажылдарынга быжыг харыысалгалыг болуп, аныяк республиканың күрүне тургузуун быжыглаар дээш хөйнү кылып чораан.
1933 чылдың октябрь айда болган ТАР-ның Биче Хуралының үшкү сессиязынга Хемчик-оолду Тыва Арат Республиканың Биче Хуралының Президиумнуң даргазынга соңгаан. Тыва күрүнеге хөй чылдарда бараан болуп ажылдап чорааш, «Тостуң херээ» деп аттыг кирген репрессияларга таварышкаш, шаажыладып, адып боолаттырган.
Ол херектиң эгези 1937 чылдан эгелээн. Ол-ла чылдың декабрь 19-та ТАР-ның прокурору Кара-Сал Пиринлейни тудуп хоругдааш, сүрүштүр арткан күрүне удуртукчуларын улай-улай тудуп, хоругдап эгелээн. 1938 чылдың февраль 18-те Тыва банкының Баштаар чериниң даргазызынга ажылдап чораан Оюн Танчайны, ол-ла чылын июль 11-де шериг комиссары Күжүгет Серенни, июль 31-де саң-хөө сайыды Сат Лопсанны, август 22-де ТАР-ның прокурорунуң секретары Оюн Сеңгиижикти, сентябрь 3-те Москваның КУТВ-туң сургуулу Куулар Сунгар-оолду тудуп хоругдаан. 1938 чылдың август 30-де болган ТАРН ТК-ның Президиумунуң болгаш ТАР Биче Хуралының Президиумнуң каттышкан хуралының даартазында, август 31-де, даң бажында 5 шак үезинде Сайыттар чөвүлелиниң даргазы болгаш даштыкы херектер сайыды – Сат Чүрмит-Тажы болгаш Биче Хурал Президиумунуң даргазын чаңгыс хүнде тудуп хоругдаан.
1938 чылдың октябрь 13-те дүнекиниң 1 шак 40 минута үезинде Онза ажык шүүгүнүң доктаалы-биле: Сат Чүрмит-Тажыны, Оюн Данчайны, Адыг-Түлүш Хемчик-оолду, Сат Лопсанны, Ховалыг Тотканны, Кара-Сал Пиринлейни, Оюн Сеңгиижикти, Күжүгет Серенни, Куулар Сунгар-оолду 72 шак иштинде боолап шииткен. Тос күрүне даргаларының аразындан 1938 чылдың 16-да караңгы дүне Кызыл хоорайның кедээзинде ховуга боолааш, а арткан ийи кижиге Ховалыг Тотканга болгаш Күжүгет Серенге Онза ажык шүүгү адып боолаар шиитпирни 8 чылга орнаан. 1964 чылдың сентябрь 3-те РСФСР-ниң кеземче чорудулга кодекизиниң 5 чүүлүнүң 1 пунктузу ёзугаар Россия Федерациязының Дээди судунуң доктаалы-биле Адыг-Түлүш Хемчик-оол болгаш арткан шииттирген эш-өөрүн бүрүнү-биле агарткан.
Тывавыстың төөгүзүнүң база бир дүмбей караңгы, коргунчуг үезин бо шагның аныяк-өскеннери, Тыва күрүнениң тургузукчуларының бирээзи чораан Адыг-Түлүш Хемчик-оолдуң дугайында билип, төөгүнү коптарып, шинчилээри күзенчиг.
Шолбан ООРЖАК,
Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң политиктиг репрессия салбырының эргелекчизи.
«Шын» №68 2023 чылдың сентябрь 13