Агай. Дыртыына. Күскелдей. Хүн ноян Буян-Бадыргының кадыны. Тыва күрүнениң баштайгы тургузукчузунуң өөнүң ишти. Төрээн уруг-дарыы чок-даа болза, тос ажы-төлдү азырандыга алгаш, өстүрген Хомушку Ёзутунуң (Ёзуту чагырыкчы) улуг уруу.
Чогум ол тыва кадын кандыг кижи чорааныл? Ооң овур-хевири, аажы-чаңы, кедип чораан хеви, каасталгалары дээш сонуурганчыг айтырыглар-ла хөй...
Бо хүнде агай дугайында төөгү материалдарында медээ, шынап-ла, өкпеленчиг эвээш болуп турар. Бо чылын Буян-Бадыргының 130 харынга тураскааткан апрель айда эрткилээн эвээш эвес хемчеглер аразында ноянга тураскаал тударынга ачы-дуза концерди болган. Аңаа Буян-Бадыргының агайының аактыг хилинчээниң дугайында шүлүглелди Тываның улустуң артистери Надежда Наксыл биле Анзат Куулар бир дугаар күүсеткен. Кайда-даа чырыттынмаан агай дугайында теманың ам-на көстүп келгени, амы-хууда меңээ улуг ажыдыышкын болду. Ол хүн залга олурган көрүкчүлер, ылаңгыя херээжен чон, оларның аразында бодум база, карак чажын тудуп шыдавайн, харлыгып, шүжүңейнип олурганывыс шын чүве. Ол хире дээштиг болган. Шүлүглелдиң автору, Россияның Чогаалчылар, Журналистер эвилелдериниң кежигүнү Мария Күжүгеттен чаа чогаалының канчаар төрүттүнүп келгенин сонуургап, аравыста болган кыска чугааны номчукчуларга солун болур чадавас дээш, салдым.
– Мария Амын-ооловна, кандыг-даа чогаал анаа куруг черден тыптып келбес дээр болгай. Буян-Бадыргы дугайында тема силерге кайы хире чоок болуп турарыл?
– Буян-Бадыргы Тыва күрүнениң эң баштайгы тургузукчузу болганда, ол тыва кижи бүрүзүнге чоок болур ужурлуг деп бодаар мен. А бодум хуумда ада-өгбем төөгүзүн алгаш, көөр чүве болза, Аянгатыдан үнген чаңгыс чер-чурттуувус, улуг өгбем болур. Ону чоок кылдыр көөр кол чылдак, ачам Амын-оол Үндүңовичиниң авазы Долумчап кырган-авам Буян-Бадыргының кады төрээн улуг акызы Чамбал-оолдуң уруу болуп турар. Ынчангаш бо чылын ноянның 130 чылында ооң хөй салгалдары чыглып, кончуг улуг харыысалгалыг ажылды чыл дургузунда чоруткан. Каш удаа хуралдап, чыглып кээривиске-ле, аравыста улуг назылыг салгакчылары болур, мурнунда чылдарда Конституция судунуң даргазынга ажылдап чораан акывыс Оскал-оол Лама-Сүрүңович Салчак, хоочуннар Валентина Бегзиевна Монгуш, Сесимаа Бүдүповна Ооржак олар Буян-Бадыргыны шаажылаан соонда, ооң агайының кайы хире түрегделди көрүп, чурттап эрткенин, ол дугайында медээлерниң эвээш болуп турарын хараадап чугаалажып турдулар. Ылаңгыя Оскал-оол Лама-Сүрүңович үргүлчү чугаалап турду. Чүге дээрге агай ооң авазының чоок төрели болуп турар.
Ол чугааларны дыңнаан тудум, сагыжымдан агай ыравастап, ооң човалаңныг хилинчекти чүктеп эрткенин бодап кээримге, кара баарым өйүп кээр апарган. Шынап-ла, агай дугайында айтырыг көңгүс ажык эвес болуп турар. Монгуш Кенин-Лопсан Бораховичиниң “Буян-Бадыргы” деп роман-эссезинде бар-даа болза, көңгүс эвээш.
– Улуг улустуң сактыышкыннарында агайны кандыг кижи чораан деп чугаалап турар-дыр?
– Сесимаа Бүдүповнаның сактыышкынындан алырга, ноянны адып шииткен соонда, агай аай-дедир шөлүттүрүп шаг болган. Арай боорда, ону улустан дестирип тургаш, Аянгатыга эккелгеш, өөн тип берген дээр чораан. Агайның өөнче кым-даа кирбес турган. Багай кара өглүг, кара хептиг, узун, чиңгежек, арын-шырайы шевергини кончуг кижи деп, улуг улус чугаалажыр чорду. Өөнге агай чүгле дүне хонуп алыр дээш кээр, даң адарга-ла, чаштынып, арыг иштинче кире бээр, чааскаан-на ынчаар чурттап эрткен дээр. Харааданчыг чүве, ооң чаңгыс-даа чуруу артпаан болуп турар. Ынчангаш кыска шүлүглелге ооң овурун өгбелеривистиң сактыышкыннарындан болгаш бодумнуң даап бодааным-биле ынчаар киирген мен.
– Шүлүглелди кайы хире үеде бижээн силер?
– Чогум улуг шүлүглел деп база чугаалаары арай эпчок. Шүлүк бе дээрге, узун, шүлүглел дээрге, арай кыска болуп турар. Ону бижиир мурнунда, бир чыл кылып келген ажылывыстың түңнели болур улуг концертке киржир артистер хаара тудар даалга алган бис. Мен Тываның улустуң артистери Надежда Кууларовна биле Анзат Шожал-Доржуевнаны дилээримге, ол эштерим чөпшээрешкен. Чүнү күүседир дугайында айтырыг көдүрлүп кээрге, ам-даа бижиттинмээн шүлүглел дугайында бодалымны ажыдарындан безин эпчоксунгаш, бир чүве бодап тур мен дей тыртып каан мен. Концерт болур хүн чоокшулаан тудум, өгбелеривистен дыңнаан, билген чүүлдерим бажымга хойтпакталып туруп берген. Каш хонук артканда бир хүн ажылдааш келгеш, кежээ олургаш, хондур бижиттингеш, ам-на шорбарлап алган мен. Оомну артист эштеримге чедирип бергеш, сүрээдеп, шуут ыыт чок чоруп турган мен. Кажан, концерт үезинде артистер сценага үнүп келгеш, номчуй бээрге, ыглап бадырыпкан мен. Чогум бижип кааным шоолуг эвес деп бодаар мен, а күүселдези дыка күштүг болган. Бистиң артистеривистиң профессионал деңнелиниң бедии, ёзулуг уран чүүлдүң мастерлериниң бөдүүн чогаалды чонче ындыг улуг дээштиг кылдыр үндүргени, шуут кайгамчык болду. Амы-хуумда хөйге билдингир бо артистерге күүселдези дээш мөгейип, четтиргеним илередиримге, олар удур меңээ четтиргенин илередип, “амданныг чемиш” дээш четтирдивис дээр болду...
– Бир-тээ агай дугайында теманы ажыдып кирипкен болганыңарда, ооң овур-хевирин тургузары-биле ажылды уламчылаары күзенчиг-дир. Чүү деп бодаар силер?
– Ийе. Бодалдар бар. Амдыызында, ужу-кыдыындан көрген улуг өгбелеривис чорда, олардан эки айтырып тургаш, оода агайның овурун чурукчулар үндүрүп көрген болза деп бодаар чордум. Эртемденнерге база солун тема болгу дег. А мээң хинчээм бо-ла-дыр, кыска шүлүглелди шорбарлаан.
– Карак чажы сысты бээр чогаалдарыңар бижиттингир-ле болзун!
Карина МОНГУШ.
Мария КҮЖҮГЕТ
АГАЙ
1.
Чалыы чараш аныяктар
Шак-ла маӊаа, бо-ла черге,
Чараш куда дүжүргени
Сагыштардан кайын үнер.
Өгленишкен ийи кижи
Өгбе чуртун ээлепкен.
Аалчыларын хүндүлээни
Аъш-чеми арбын болган.
Байырланчыг, ыр-шоорлуг
Магалыг-ла куда болган.
Кежик-чолдуг аныяктар
Кедизинде барып-барып,
Анаа, бөдүүн улус эвес –
Агай биле Ноян болган.
2.
Агай биле Ноян ийи
Алгыш-кырыш черле кылбас.
Ажыл-ижин сүмележир.
Ажын-чеминдемнежиптер.
Дыртыына деп агайывыс
Дыка чараш, үлегерлиг.
Алызындан арыг-силиг,
Аажок шевер, даараныр.
Байыр-дойже баарда-даа,
Маажым, дыштыг хүннерде-даа
Хеймериниң сынын чазаан
Кедергей чоон кежегезин
Суудур-суудур дырап берип,
Суйбап, өрүп берип чораан.
Агай, Ноян… аажы-чаӊын
Амдыы чаа дег, чону сактыр…
3.
Ноян…
Азарганчыг бичезинден
Арыг угаан ээзи болган.
Адазының идегелин
Ажыр баспайн, шынзыдып каан.
Моол, төвүт, орус дылды
Бодунуу дег, шиңгээдип аар.
Шээжиге, номунга-даа
Черле тулбас, доктаадып аар…
Харыы тудар дужаалдыгга
Кадыг, шыӊгыы, негелделиг.
Шала доӊгун көзүлзежок,
Чаш төлдерге, иелерге,
Ажыл-хожул кылып чоруур
Анаа бөдүүн албатыга,
Эргеленген агайынга
Эмин эрттир чымчак чораан.
Эптиг-демниг, сеткил кадып,
Эгин-кожа чорааннарын
Аал-кодан чоогун чурттаан
Албаты чон шупту билир.
Ийе, Ноян ындыг чораан…
4.
Агай…
Үгер-Дааның кенни болур
Үүлеге таваржыры,
Ноян кижи агайы боор
Оо бурган! Улуг кежик!
Даа, Бээзи кожууннарда
Даңгына дег кыстар хөй бол,
Ёзуту бай өстүрүп каан
Ёзулуг-ла чараш кызы
Дыртыынага – Күскежикке
Дыка улуг кежик дүжүп,
Ыдыкшылдыг бурган чаяан
Ындыг үүле онаашкан-дыр…
Ишти-хөңнү уян, чымчак,
Идегелдиг – ноянга эш.
А агайывыс боду дээрге…
Авазыныӊ төрүп берген
Аажок чоон кара чажын
Чара өрүп, шеверлээштиӊ,
Чавагазын багланып аар.
Ак, көк, кызыл чинчилери
Аралаштыр чивеӊнежир.
Чаӊгаа дарган шуткуп кааны
Чараш мөӊгүн кылаӊайнып,
Агайывыс сынын чазап,
Ай дег, хүн дег, чайнап чоруур.
Адазының берген белээн
Аажок камныг эдилеп каан.
Арыг-силиг, чугаа-сөстүг,
Ажылгыр, ус, шевер болгаш,
Ине-чүскүк холдан салбас,
Идик-хепти быжар, даараар.
Аалга кирген чонну черле
Алалавас, шайын кудар.
Божуп-чиигээр иелерге
Бо-ла барып, тудугжулаар.
Ажы-төлге, иелерге
Ачы-буян сөңнеп чораан…
Ийе, Агай ындыг чораан…
5. Агайның монологу.
Кара бачыт, кара халап
Кайыын, чүден хадып келген?
Делегейниң кайызындан
Дештип үнүп келгени ол?
Эштен-коштан болганы бе?
Эрликтерден ыдыпкан бе?
«Бүтпес идегет» даңзызының
Бүрүткелин кымнар кылган?
Дээди хемчег онаар хире
Дескелешпес чүнү кылган?
Хайыралыг ноянымның
Кара бажын кымнар алган?
«Кежээ кээр мен, оглум» дээни
Кээргенчиг сөзү болган…
Кежээ келбээн, эртен база…
Кезээ мөңге келбейн барган…
Черниң ыраан чыыра согар
Челер-Доруу олчаан барган…
Саң-Салыр тейивисте
Чаңгыс өскүс хоютку дег,
Үш чыл дургу барган уунче
Үзе кайгап дураннадым.
Хөреңгивис хавыргаштың,
«Көжүп чору» дижир болду.
Өдээвистен малывысты
Өскээр сүрүп алгаш барды…
Ак өргээвис бузуп каапты.
Аалывыс оду өштү…
Үстүү-Хүрээ девискээри
Үдеп туруп каар болду…
Оглум, кызым эдерткештиң,
Оңгул-чиңгил оруум улап,
Караам чажын төге, чода,
Хары черже чорупкан мен.
Сөөгүмнүң чилиинге дээр
Шөлүлгениң аагын көрдүм…
Буянбааны бузуттуг дээн.
Буянбааны каралыг дээн.
«Арат чоннуң дайзыны» деп
Атты аңаа тыпсып берген.
Ноянымның чырык адын,
Ноянымның чымчак хөңнүн,
Нүгүлдүглер куду көрдү.
Нүгүлдүглер баксыратты.
Чону дээштиң туржуп чорду.
Чоннуң чазаан баштап чорду.
Хайыралыг ынак эжим,
Кара чаңгыс ноянымны.
Кара баарым көъгү болган
Кара чаңгыс ноянымны
Амырга-моос – кара нүгүл
Ажырыпты, сыырыпты…
Уё-уё!.. Уёх даадым…
Уруг-дарыым коргутпас мен.
Аарышкыны, дорамчыны
Ажа базып чорбаан эвес.
Уткуй келген доткар-хаттан
Ушпайн-турбайн чорбаан эвес…
Кижээ барган черим кагдым.
Кижи билбес черже көштүм...
Хары черни чуртсунмадым.
Хары чонну эшсинмедим.
Аактыг чылдар шуужуп эрткен.
Ам-на харын эки хүнде
Өгбем чурту эргим черже,
Өдээмдиве чанып келдим…
Чонум менден дөмей сестир.
Чоогумче чагдавас-тыр…
Хайыралыг назынымда
Кара баарым көъгү чораан
Анай-карам төрүттүнген
Аянгаты чуртун эргип,
Чуртталгамның төнчүзүнде
Чуртсунар дээш көже бердим.
Кайы-бир хүн тыным үстүп,
Карактарым оду өшсе,
Оваалыг-Хем, оргулаашка
Орнукшудуп каар силер…
Ноянымның эдээн ээлеп,
"Ноюрзаар" мен, мөңгежиир мен…
2022 чыл, апрель ай.