Тыва парлалганың хоочуну кижи болгаш, хөй чылдар дургузунда Тывавысты булуң санай кезип, ында ажылдап-чурттап чоруур чеже кижилер-биле ужуражып, душчуп, ажыл-амыдыралын сонуургап чугаалашпадым. Олар төрээн чериниң езулуг төлептиг ишчилери-дир дээрзинге бүзүрелим быжыг болуп арткан. Ындыг кайгамчык кижилерниң бирээзи – “Шын” солуннуң хоочун бижикчизи Чылбак Монгуш.
Чылбак Чанган-ооловна бо чылын май төнчүзүнде сезен бир харлаан. Ынчалза-даа кижи аңаа ол хире назы берип шыдавас, чүге дизе ол биеээ хевээр идепкейжи чаңын салбаан, олут орбас хевээр. “Шынның” доктаамал номчукчулары ооң чагааларын, солун чүүлдерин ам-даа номчувушаан. Башкы ынак солуну-биле харылзаазын черле үзүп көрбээн.
Кызыл хоорайывыстың төвүнге душ болуп ужуражы бергеш, автобус манап ора, бичии када чугаалашкаш, сезен харның бедиин тепкен кайгамчык кырган-аваны чонга тодаргайы-биле таныштырар бодап алдым. Аныяк-өскенге үлегер-чижек ышкажыл, ол хире узун болгаш төлептиг чуртталганы чурттап эртери амыр эвес болгай.
1942 чылда Сүт-Хөлдүң Ак-Дашка он ажы-төлдүг өг-бүлеге ол төрүттүнген. Төрээн суурунга школаже кирген. Сески классты Бора-Тайгага, 9–10 классты Суг-Аксынга дооскан. Өөреникчи чылдарында-ла идепкейжи уругга эш-өөрү, башкылары бүзүрээш, класс даргазынга соңгуп алыр турган.
Школа дооскаш төрээн суурунче чанып кээп, электрилиг машина-биле инек саарынга өөренип алгаш, саанчылап кирипкен. Аныяк кысты ынчан коллективи комсорг кылдыр шилип алган. Ажылдан аңгыда, хөй-ниити ажылдарынче эштерин углап-баштап, улуг назылыгларны үжүк-бижикке өөредир харыысалгалыг ажылды төлептии-биле күүседип кирипкен. Удатпаанда ону Алдан-Маадыр ортумак школазынга пионервожатыйлаары-биле комсомолчу путевка езугаар чоруткан. Ол школага башкы мергежилиниң талазы-биле езулуг өзүлдени алган. Кижизидикчи башкылап, интернат эргелекчилеп ажылдап тура, Кызылдың башкы училищезин доозуп алган. Бойдустан чаяаттынган уран салым-чаяанныг, спортка ынак (хол бөмбүүнге, хаактаарынга, конькилээринге болгаш чадаг чарышка) аныяк башкы, ынчалдыр-ла Алдан-Маадыр школазынга ол 40 чыл дургузунда ажылдаан. Суурнуң Херээженнер чөвүлелин база хөй чылдарда башкы удуртуп келген. Россияның Херээженнер эвилелиниң баштаар чериниң медалы-биле ол шаңнаткан. Чаңгыс чер чурттуглары Ч.Ч.Монгушка “Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг хамаатызы” деп атты тывыскан.
Чалыы шаанда-ла өг-бүле тудуп, кады чурттаан эжи Орлан-оол Кежегелиг оглу Монгуш-биле он ажы-төлдүң аас-кежиктиг ада-иези болганнар. Монгуштар “Ынакшыл болгаш шынчы чорук” медальдың эдилекчилери. О.К. Монгуш хөй чылдарда башкылап ажылдаан. Ол Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг хамаатызы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы. Бо чылдың март айда үлегерлиг ада, хүндүткелдиг башкы 85 харлаан. “Алдын холдуг” ада өскен-төрээн сууру Кара-Чыраада Алдын-Хавак деп черде кайгамчык тураскаалды бодунуң холдары-биле тургускан. Бо чайын ону тургусканының сес чылын төрелдер демдеглеп чедерин шиитпирлээн.
Монгуштарның он ажы-төлү шупту эртем-билиглиг кижилер болган. Ажы-төлү, чээрби уйнуктарының аайы-биле кырган-ава, кырган-ача бөгүн Кызыл хоорайда чурттап олурар. Ынчангаш Чылбак Чанган-ооловна Кызыл хоорайның хоочуннар ансамблиниң киржикчизи апарган. Ооң мурнунда чылдарда ол республика чергелиг ыры, кожамык мөөрейлеринге тиилекчилеп чораан, арга-дуржулгалыг мөөрейжи-дир. “Супер бабушка” мөөрейге Сүт-Хөл кожуунга тиилээн. Национал театрга 2018 чылда эрткен “Кожамыкка кончуг-ла мен...” деп мөөрейге 1-ги черни ээлээн. Ырлаар, самнаар, баян болгаш гитарага ойнаар кырган-ава башкы кырыыр чай чок, ыр-шоорлуг чурттап чорууру магаданчыг.
Светлана ДАЧЫН-ХӨӨ.
Чурукту маадырның архвиниден алган.
"Шын" №40 2023 чылдың июнь 3