НОЯБРЬ 30 — БҮГҮ-РОССИЯНЫҢ ИЕЛЕР ХҮНҮ
Ээрбек – Кызыл кожууннуң база бир бойдус-чурумалдыг, төөгүлүг, ажыл-ишчи чоннуг, уран-талантылыг ыраажылар, артистерлиг онзагай сумузу.
Бичен Даржааевна Дондуп (Юрге) 1944 чылдың апрель 20-де Бии-Хем кожууннуң Ээрбекке төрүттүнген. 1963 чылда Бай-Тайганың Тээли ортумак школазын дооскан. Күш-ажылчы эге базымнарын Ээрбек суурнуң ном саңынга эргелекчилеп ажылдап эгелээн. 1967 чылда комсомолчу путёвка-биле Сесерлиг сумузунуң библиотеказынче шилчээн. 1974-75 чылдарда Кызыл кожуун катап тургустунуп турда, Каа-Хем көдээ советтиң секретарынга ажылдаан. Ол үеде Бии-Хем, Кызыл кожууннарга ат-сураглыг ажылдакчы, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, полковник Никифор Петрович Кононенко-биле ажылдап, оон хөй арга-дуржулганы алган.
Бичен Даржааевна Омск хоорайга совет партия школазынга өөренип турган. Марксизм-ленинизм университедин дооскаш, журналист дипломун холга алган. Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурунга бир дугаар соңгуткан депутаттарның бирээзи чораан. ССРЭ дүшкен үеде «Чинчилиг» деп арат ажыл-агыйны база тургускан. Бай-Тайга кожууннуң Ээр-Хавак сүт-бараан фермазынга зоотехниктеп, саанчыларны электрилиг саалдага өөредип чораан. 1980 чылдан эгелеп Ээрбек көдээ совединге секретарьлап, сумунуң «улусчу контроль» даргазынга хөй чылдарда ажылдап, совхозтуң профком даргазынга соңгудуп, хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг, тура-соруктуг, чогаадыкчы ажылдап чораан.
Бичен Даржааевна Кызыл кожууннуң баштайгы тургузукчуларының бирээзи. «Шын» солунга кожууннуң катап тургустунганының дугайында солун төөгүлүг материалды ханы утка-шынарлыг кылдыр бижээн. Кызыл кожууннуң таваан катап салып, бурунгаар хөгжүлдеже улуг үлүг-хуузун киирип чораан эш-өөрү, удуртукчуларының дугайында чырыкче үндүрген. Амгы үеде кожууннуң терапия эмнелгезиниң бажыңынга райкүүском турган. Эмнелгениң даштында өзүп турар ыяштарны, теректерни олуртуп, суггарып турганын ол сактып чугаалаар. Ол ыяштар ам-даа саглаңайнып өзүп турар.
Бичен Даржааевна чеже-даа хар-назыны улгады берген болза, чиик-сергек, уран шевер, оожум-топтуг, үнген-кирген көвей чоннуг, холу чемзиг ава. Ооң чогааткан шүлүктери, чогаалдары «Шын», «Сылдысчыгаш», Кызыл кожууннуң солуннарынга хөйү-биле парлаттынган.
Өөнүң ээзи Валерий Васильевич Дондуп "Көк-Тей" совхозка көвей чылдарда комбайнёрлап, чолаачылап, трактористеп ажылдап чораан дуржулгалыг чолаачы. Хүндүлээчел, дузааргак, кылбас-тутпас ажылы чок, «алдын холдуг» уран шевер, ажы-төлү, уйнуктарының ынак адазы, кырган-ачазы. «Коммунистиг күш-ажылдың шалыпчызы» деп аттың эдилекчизи, күш-ажылдың хоочуну. Ол амгы үеде бистиң аравыста чок-даа болза, ажы-төлү ачазының онзагай, оожум-топтуг аажы-чаңын, овур-хевирин сактып, үнелеп чоруурлар. Бичен Даржааевнага өөнүң ээзи – ооң чоргааралы.
«Ажылгыр, кежээ, кылбас-тутпас ажылы чок, ажы-төлүн өстүрүп кижизидип, эртем-билигге чедирип, өөредип чораан. Амданныг аъш-чемни, сүттүг шайны безин боду саарып-саарып хайындырар. Быдааны хайындырып тургаш безин, укту аргып турар болгай. Даараныр машинага чүнү-даа даараар, чогаадыкчы, шевер холдуг улуг мастер. Инектерин база саап алгаш, чаагай ак сүдүн саваларга кудуп белеткеп каар. Бичии-даа хостуг үезин халас эрттирбес, улуг, ыыткыр үн-биле чугааланып турганын чаңгыс-даа дыңнаваан бис» –деп, Бичен Даржааевна сактып чугаалаар.
«Тыва кижиниң байы ажы-төлүнде, орус кижиниң байы — огородунда» деп чугааның утказы дыка ханы. Бо өг-бүле чеди өскүс уругларны өстүрүп кижизиткен. Амгы үеде шупту эртем-билиглиг аңгы-аңгы хоорай, суурларда ажылдап, чурттап чоруурлар. Шупту ажы-төлү, уруглары, күдээлери, кенээттери, оолдары ава-ачазының чоргааралы, өөрүшкүзү. Хүндүлүг хоочун ажы-төлүн, уйнуктарын чагып-сургап, тыва улустуң ёзу-чаңчылдарынга өөредип- кижизидип чоруур үлегерлиг, буян-чолдуг ава.
Чоокта чаа ноябрь айда Ээрбек суурувустуң 120 чылдаан улуг байырлалы солун эрткен. Аңаа суурнуң бурунгаар хөгжүлдезинге хөй чылдарда үлүг-хуузун киирип чораан ажыл-ишчи, эрес-кежээ хоочуннарны, үлегерлиг аныяктарны, малчыннарны, эмчи, башкыларны шаңнап-мактаан. Солун концерт, спортчу оюннар, парад чыскаалдыг байырлал бедик деңнелге эрткен.
Ол улуг төөгүлүг байырлалга Бичен Даржааевна чеже-даа улуг назылыг болза, улуг үлүүн каткан. Хүндүлүг хоочун ажы-төлү-биле кады «Ээрбек 120 чыл» деп чараш бижиктиг тускай демир-үжүктерни чагыдып кылдыргаш, суурнуң бүгү организацияларынга үлээн. Мындыг чараш йөрээл сөстүг белектерни тураскаалга бергени — байырлалды каастаан. Мен база бо демир-үжүктү алгаш, дыка-ла чарашсынып, үнеледим. Алыс боду үргүлчү чогаадып бижиттинер болгаш ындыг боор, кол-ла чеспек демир-үжүк деп хүндүлеп чорууру онзагай-дыр.
Бичен Даржааевна чаңгыс чер чурттугларын, ажыл-ишчи чонун ол хире хүндүлеп, үнелеп чоруур-дур. Ол суурувуста бичии чаштарга, аныяктарга, бүгү чонга үлегерлиг ава, кырган-ава.
Хүндүлүг ава хөй шаңналдарның эдилекчизи: ТР-ниң Чазааның Хүндүлел бижии, ТР-ниң Хоочуннар чөвүлелиниң Хүндүлел бижии, КПРФ-тиң Ленин ордени, ТАР-ның тургустунганының 100 чыл оюнга база Салчак Токаның юбилейлиг медалы, «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» хөрек демдээ дээш оон-даа өске.
Ол сумунуң Херээженнер база Хоочуннар чөвүлелдерин, «Энерел» клувун хөй чылдарда удуртуп-башкарып, кожуун, сумуга янзы-бүрү мөөрейлерге идепкейлиг, чогаадыкчы ажылдап, шаңналдыг черлерни ап келген.
Бо чылдың сентябрь айда Кызыл кожууннуң 80 чылдаан байырлалында шүлүктер мөөрейи болган. Ол «Хөглүг Ээрбек», «Ээрбек суурум» деп шүлүктерни чогаадып бижээн. Мөөрейге шүлүүн аянныг, чараш чугаалааш, чоннуң сонуургалын алгаш, шаңналдыг черге төлептиг болган.
Чежемейниң назы-хары
80 ажып улгатса-даа,
Алызындан чиик-сергек,
Ажыл-ишчи кырган-ава.
Үнген-кирген көвей чоннуг,
Үлегерлиг, дузааргак-даа
Амданныг чаагай аъш-чеми
Аяк-сава долу турар
Хостуг, дыштыг үезинде,
Холу черле куруг орбас,
Саазын тутса — чогаалчы боор,
Сцена үнзе – артист апаар.
Чечен-мерген сөстер-биле
Чогаалдарны база бижиир,
Кылбас-тутпас ажылы чок
Кайгамчыктыг талантылыг.
Көрбээн чүвези чок,
Көдүрбээн хөнээ чок,
Чалыыларга үлегерлиг,
Чоргааралывыс – Даржааевна.
«Хүн чокта чечектер частып чечектелбес, ынакшыл чокта аас-кежик чок, а ава чокта шүлүкчү-даа, маадыр-даа чок» деп М. Горький дыка-ла шын ханы уткалыг бижээн.
Лориса СААЯ,
«Шын» солуннуң хоочун бижикчизи.
Чуруктарны өг-бүле архивинден алган.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27
