Бистиӊ кожуунда культура амыдыралы үе өскерилген тудум, хөгжүп чоруп орары каракка көскүзү-биле илереп турар. Чижек кылдыр бодумнуӊ эскерип турар каш-ла чүүлдеримни киирикседим.
Чоокта чаа Венецияныӊ чогаалчызы Карло Гольдониниӊ «Синьор Тодеро» деп шиизин мөңгүн-тайгажылар улуг сонуургал-биле көрген. Шиини ном саңыныӊ ажылдакчызы Байлак Шиилей тыва дылче очулдурган. Улусчу театрныӊ режиссёру Чойганмаа Доӊгактыӊ шиини тургусканы кончуг ойнаштыг болган. Ында ойнап турар тус черниң актёрларындан аңгыда, Чудур Артай-оол аттыг театрның өске-даа техниктиг ажылдакчылары ук шииге ойнап, боттарының уран талантызын көргүзүп турары кайгамчык. Шиини ийи дугаар көргүзүп турда безин, хос олуттар артпааны чоннуң сонуургалын илередип турар. Шииде бай, харам ашак Тодеронуң ролюн ойнап турар Хеймер-оол Салчактың сцена артындан үнү дыңналып кээрге-ле, чон чир-шоң дүжүп, зал ишти каткы-хөг дола бээр. Черле ынчаш, ында ойнап турар артистерниң уран талантызын кижи кайгап ханмас. Театрның удуртукчузу Саяна Ондар, методистер Менги Дамбаа, Алдынай Сат болгаш өске-даа артистерни чон үнелеп, четтиргенин илередип турду.
База бир улуг мөөрей чаа туттунган Культура болгаш дыштанылганың сайзырадылга төвүнге болган. Ыры мөөрейинге улуг, биче ыраажылар патриотчу болгаш шилип алган ырыларын күүсеткен. Аңаа студент аныяктардан эгелээш, улгады берген ыраажылар хөйү-биле киришкен. Чээрби киржикчилиг мөөрейни чүгле эртежик эгелеп алган болза эки турган ийик.
Чажыртынып чоруур уран-талантылыгларны илередир сорулгалыг мөөрейни көөрү кайгамчык болду. Өзүп орар ыраажылар чонну кайгадып, боттарының чер-чуртун мактап, шилип алганы ырыларын чаңгыландыр бадырып турдулар.
Культура дугайын бижип тургаш, ном саңнарының ажылын уттуп болбаза эки. Библиотекарьларның ажыл-ижин эң берге деп санаар мен. Олар бо берге үеде чаштарны болгаш аныяк-өскенни ном-сеткүүлче хаара тудар талазы-биле болдунар-ла аргаларны ажыглап, оларны төрээн дылынга, тыва чаагай чаңчылдарын утпазын дээш, хөй-хөй ажылдарны кылып турарлар.
Кожууннуң С.Ч. Самбуу аттыг ном саңында «Угулза» клувун тургускан. Ында тыва национал хепти: тыва бөрт, тон, чеңи-чоктар дээш янзы-бүрү чүүлдерни аргып өөренип ап турар идепкейжилерни хаара туткан. Клубтуң удуртукчузу Минчимаа Шыырыповна Саая. Аргып кылган чүүлдерин садып-сайгарып, ярмаркаларга киржип, тускай шериг операциязында дайынчыларывысче-даа аргааш, чорудуп турарлар.
Ол ышкаш кожууннуң чогаалчыларының чогаалдарының таныштырылгалары удаа-дараа эртип турар. Чижээ, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Маадыр ие, эмнелгениң хоочуну Мая Ондарның «Сеткилимниң өөрүшкүзү», Аганак Намгай-оолдуң «Меңги чечээ оглу-дур мен» деп номнарының таныштырылгазын кылган.
Кожуун чагыргазының хуралдаар залынга «Амгы үеде сарлыктың байдалы база келир үеде сайзыралы» деп эртем-практиктиг конференция регионнар аразынга болуп эрткен. Аңаа кожууннарның ном саңнарының ажылдакчылары, Москваның эртем ажылдакчылары, Санкт-Петербургтан аалчылар, доозукчу класстарның башкылары, Моолдуң болгаш Тываның эртемденнери киришкен.
«Сарлык – тыва чоннуң хөлгези» деп ажылы дээш С.Ч. Самбуу аттыг ном саңының ажылдакчызы Шончалай Сат 1-ги черни чаалап алган. «Сарлык тударынга башкарылганың болгаш мониторингиниң автоматчыткан комплекстерин ажыглаары» деп ажылы дээш Москвадан аалчы Игорь Позняк 2-ги черни алган. 3-кү черни ТГШИ-ниң эртем ажылдакчызы Маргарита Кунгаа «Сарлыктың тывылганының дугайында тоолчургу чугаалар» деп ажылы дээш 3-кү черге төлептиг болган.
Ол ышкаш сарлыкчылар фестивалын база делгелге-ярмарканы организастап эрттирген. Фестивальдың түңнелинде тиилекчилерни илереткен:
«Сарлык малды өстүрүп кадагалаарынга үлүг-хуузу дээш» номинацияга фестивальдың автору болгаш тургузукчузу Өшкү-Саар Ооржакты, «Аныяктар ортузунга шылгараңгай ажылы дээш» — Эзир-оол Намыны, «Чаңчылды камгалап арттырган өг-бүле» — Тоолайлыг сумузунуң сарлыкчызы Роберт Демчик, «Ажылынга бердинген болгаш эң эки дагдыныкчы» — «Малчын» унитарлыг бүдүрүлгениң дагдыныкчы сарлыкчызы Александр Салчак, «Уттундуруп бар чыдар чаңчылдарны эгиткени» — «Мөген-Бүрен» МУБ-туң сарлыкчызы Айдың Шойдан.
Кожуунда уругларның ном саңын чаартканы уругларга кончуг таарымчалыг. Ында амгы үениң компьютер техниказы-биле чепсегленген. Ажылдакчылар чаа программалар аайы-биле билиг-мергежилин үргүлчү бедидип турар. Чыл дургузунда олар чүс ажыг хемчеглерни эрттирип, дагдынган планын ажыр күүседип турар. Ында мультимедийлиг зонада номчукчуларга дерээн интернеттиг 3 компьютер, үн улгаттырар колонка болгаш микрофоннар, амгы үениң 3D, 4D номнарны диргизип көргүзер планшеттер, телевизорга ойнаар оюннар, ламинатор, брошюратор, өңнүг А3 хевирниң принтерин ажыглап турарлар.
Библиотека чылыг, чырык, суурнуң ортузунда кончуг таарымчалыг черде турар. Техниктиг ажылчыннар боттарының ажылдаар черин кончуг арыг-силиг тудуп турарындан аңгыда, хүндүлүг дыштанылгада олурар хоочуннарга улуг дузазын кадып турарын демдеглээр апаар.
Надежда ОНДАР, пенсионер.
Мөңгүн-Тайга кожуун.
“Шын” №8 2025 чылдың март 6