Август 15-те Республика хүнүнге тураскааткан байырлал Тыва Арат Республиканыӊ тургузукчузу Буян-Бадыргы ноянныӊ найысылал Кызыл хоорайда тураскаалынга мөгейип, чүзүн-баазын өӊнерлиг дириг чечектер салырыныӊ байырлыг ёзулалы-биле эгеледи.
Кааң аяс хүнде Буян-Бадыргы ноянның тураскаалының чоок-кавызынга тыва национал өң-баазын хевин кеткен улуг-бичии чон чыглып келди. Оларның аразында кайы-даа организацияның ажылдакчылары, хүндүлүг дыштанылгада хоочуннары барын эскердим. Тыва хеп кеткен чонну көөрге, чараш-даа, чоргааранчыг-даа болду. Төрээн чер болгаш тыва чон дугайында патриотчу ыры-шоор чаңгыланып, байырлал шинчизин киирип тур. Ол аразында башкарыкчының өткүт болгаш тода үнү чыылган чоннуң кичээнгейин хаара тудупту.
«Тыва дээрге көжээ даштан көрүп турар,
Эрткен өйнүң эглиш дивес көрүжү-дүр.
Тыва дээрге күчү-күштүг Эне-Сайның
Эгиир шагның ырын ырлаан агымы-дыр» дээн чараш одуруглар-биле ёзулалды эгеледи. Тыва Республиканың Тимур Дулуш аттыг үрер хөгжүм оркестриниң үделгези-биле Россияның болгаш Тыва Республиканың ыдык ырылары-биле Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 104 дугаар чылын уткуштур Буян-Бадыргы ноянның тураскаалынга боодал чечектер салыр хүндүткелдиң мөгейиг ёзулалын ажытты.
Тыва Арат Республиканыӊ үндезилекчизи Буян-Бадыргы ноянның тураскаалынга хүндүткел мөгейииниң үезинде Тыва күрүнениң тургустунуп турган үезинде орус омак-сөөктүг чон тывалар-биле эгин кожа кады ажылдап чораан дээрзин база ниитилел-политиктиг болуушкунга улуг рольду Иннокентий Сафьянов ойнаан дээрзин ТР-ниң Баштыӊы Владислав Ховалыг демдегледи.
«Байырлыг хемчегниң хүндүлүг киржикчилери, бөгүн бис кол байырлалывыс – Республика хүнүн демдеглеп тур бис. Республика хүнү – Тываның хөй национал чонунуң чаңгыс деминиң болгаш ооң чурттакчыларының төрээн черинге ынааның демдээ-дир. Республика хүнүн кайгамчык мерген угаанныг күрүне ажылдакчызы, Тыва Республиканың үндезилекчизи Буян-Бадыргы Монгуштуң тураскаалынга мөгейиг-биле эгелеп турарывыс бо. Ооң эгелээшкини-биле тыва чонувус чаа орукче кирген.
1921 чылдың август айда тыва күрүнениң тургустунганын чарлаан. Ооң соонда чылдарда Тыва нарын орукту эрткен, бөгүн улуг Россияның составында бүзүрелдиг бурунгаарлап бар чоруур.
Республикавыстың төөгүзү кайгамчыктыг, агаар-бойдузу байлак, культуразы, ёзу-чаңчылдары онзагай, мында чурттап чоруур ажыл-ишчи кижилерге чоргаарал улам ыңай хөгжүүр күзелди оттуруп турар. Эрткен үевиске хүндүткел, аныяк салгалдар дээш харыысалга, Тываның даартагы хүнүнге бүзүрел-биле төрээн республикавыстың келир үезин тургузар бис.
Бистиң өг-бүлелеривиске кадыкшыл, амыр-чаагай чорук болгаш бот-боттарывыска деткимче кезээде доктаап турар болзун. Ажы-төлүвүс дидим болгаш сонуургаачал бооп өссүн, ёзу-чаңчылдарывысты сагып, культуравысты камнап чоруур болзун. Регионнуң экономиказы улам-на хөгжүзүн, инфраструктуразы ам-даа сайзыразын, а өөредилге болгаш эртем чаа делгемнерни аныяктарга ажытсын.
Тыва күрүнениң тыптып тургустунарынга үлүг-хуузун киирген Тываның төлептиг оглу Монгуш Буян-Бадыргыны чону утпас. Ооң кылган ажыл-херектерин уламчылап, Тывавыстың хөгжүлдези дээш бүгү күжүвүстү өргүүр бис» – деп, ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг чугаалааш, чыылган чонга байыр чедирди.
Чон дириг чечектерни Буян-Бадыргы Монгуштуң тураскаалының баарынга салып, хүндүткелдиң мөгейиг ёзулалын күүсетти. Күрүне байырлалында чүгле улуг назылыглар эвес, а аныяк-өскенниң киржилгези хоочуннарга келир үеже бүзүрелди оттурганы чугаажок. Төрээн черивистиң келир үези бо хүннүң идепкейлиг аныяктарында дээрзи билдингир. Шак-ла ынчаар төөгүлүг болуушкуннар кадагалаттынып, салгалдарже дамчыыр.
Хөй улус аразынга Буян-Бадыргы Монгуштуң салгалдары база чыылган. Оларның эң-не улуг назылыы 81 харлыг Сесиңмаа Будуповна Ооржак болду.
«Барыын-Хемчик кожууннуң Аяңгаты чурттуг кижи мен. Буян-Бадыргы ачамның төрээн черинде кады төрээн акызы-дыр. Ынчангаш чылдың-на төрел-аймаавыс, алышкыларның ажы-төлү бо хемчегге киржип чоруур бис. Дириг чечек салыр мөгейиг соонда төрелдер боттарывыс сактыышкыннап, чугаалажып, шайлаар бис. Буян-Бадыргының төрээн черинде алды алышкы болгай. Оларның ажы-төлү доозазы үнчүп-киржип эдержип чоруурлар. Төрелдер демнежип тургаш, улуг өгбевистиң суурунда болгаш төрүттүнген черинде тураскаалды тургустувус. Улуг өгбевистиң төрүттүнген хүнү апрель 25-те база чыглып чоруур бис.
Тураскаалды салгаш, бо ёзулалды чылдың-на эрттирип чорууру кончуг эки-дир. Күрүнени тургускан дээрге бодунуң үезинде кайгамчык угаанныг кижилерниң бирээзи ышкажыл. Ынчангаш аңаа мөгеери ылап-ла чөп деп санап чоруур мен. Чүге дээрге бодунуң үезинде эртем-билиглиг нояннарның эң-не аныяа-даа болза, Тыва Арат Республиканы тургузар дугайында 3 хонук үргүлчүлээн хуралды башкарып эрттирген-дир. Ажы-төлүвүске, салгалдарывыска хүндүткелге төлептиг өгбевисти чугаалап, чоргаарланып чоруур бис» – деп, Кызыл-Мажалык, Бижиктиг-Хая, Эрги-Барлык школаларынга болгаш Тываның аграрлыг лицейинге бүгү назынында башкылап, директорлап чорааш, «Улус өөредилгезиниң тергиини» аттың болгаш «Буян-Бадыргы» орденниң III чергезиниң эдилекчизи болган Сесиңмаа Ооржак чугаалады.
Янзы-бүрү хемчеглер
Ол хүн найысылалдың аңгы-аңгы девискээрлеринге Республика хүнүнге тураскааткан янзы-бүрү хемчеглерни организастаан. Чижээлээрге, В. Биче-оол аттыг хүреш стадионунга 18 харга чедир элээди мөгелер аразынга болгаш 45 хардан өрү назылыг хоочун мөгелер аразынга тыва хүрешке республика маргылдаазы, Тыва Республиканың культура болгаш дыштанылганың национал парыгынга «Сеңээ чоргаарланыр мен, Республикам!» деп чуруктар мөөрейи, Тыва Республиканың национал музейинге аңгы-аңгы бөлүктерниң хамаатыларынга темалыг экскурсиялар, Тыва Республиканың Национал музейиниң Төөгү-мемориалдыг салбырынга Информация-чырыдыышкынныг хемчеглер, Тыва Республиканың А.С. Пушкин аттыг национал библиотеказынга регионнар аразының биче хемчээлдиг чогаалдарынга мөөрей дээш янзы-бүрү хемчеглерни организастаан.
Арат шөлүнге уламчылаан
Оон аңгыда Кызыл хоорайның Арат шөлүнге делгелге хемчеглери база болган. Консультация пунктулары (хостуг олуттар, ажылче хаара тудары, өөредилге база эде өөредилге, соцкерээ); хамаатыларга «Күрүнениң юридиктиг бюрозу» ТР-ниң ККА халас юридиктиг дузазы; сайгарлыкчыларның ярмарказы; Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылынга тураскааткан делгелгениң таныштырылгазы; «Август 15 – Тыва Республика хүнү» деп номнар делгелгези; Кызыл хоорайда Хөй ажыл-чорудулгалыг төпке тайылбырлыг ачы-дуза чедирилгези дээш оон-даа өске хемчеглер болуп эрткен.
Байырлыг хуралга шаңналдар
Республика хүнүнүң кежээзинде Тываның В. Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга байырлыг хурал болган. 104 чыл бурунгаар тургустунган бот-догуннаан тыва күрүне ону албан ёзузу-биле хүлээп ап, бүгү талазы-биле деткээн хөй националдыг Россиядан быжыг деткимчени алган. Тыва Арат Республика бодунуң ээлчээнде Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Совет Эвилелиниң баштайгы эвилелчизи болуп, чоннуң күзел-соруу-биле улуг чурттуң составынче кирген дээрзин Тываның Баштыңы демдеглээн.
«Бөгүн Тыва Республика хүнүн демдеглеп тур бис! Ол биске кол байырлал-дыр. Бо онзагай хүнде төөгүлүг сактыышкынга, өгбелеривистиң өнчү-хөреңгизин кадагалап арттырарынга, бистиң республикавыстың тургустунганының болгаш хөгжүлдезиниң эгезинге туржуп чораан кижилеривиске мөгейип тур бис.
Тыва Арат Республиканы тургузар дугайында шиитпир хүлээп алдынган бүгү Тыва тургузукчу Хуралдан төөгүзүн эгелээн парламентивистиң төрүттүнген хүнүн база бөгүн демдеглеп тур бис. Тыва күрүнениң баштайгы базымнары болур тургузукчу Хуралды организастаарынга болгаш аныяк күрүнениң бирги Конституциязын хүлээринге улуг үлүг-хуузун киирген Буян-Бадыргы биле Иннокентий Сафьяновтуң аттары-биле чарылбас харылзаалыг.
Тываның күрүне кылдыр тургустунганындан бээр 100 чыл оюн 2021 чылда демдегледивис. Республикавыстың төрүттүнеринге, тургустунганынга болгаш хөгжүүрүнге улуг үлүг-хуузун киириштирген улуг өгбелеривистиң бот-идепкейлиг ажыл-ижи-биле 100 чылда эрткен оруувус долган.
Тываның ССРЭ-ниң составынче эки тура-биле киргениниң 80 чылын болгаш Улуг Тиилелгениң 80 чыл болган ою болур ийи улуг төөгүлүг юбилейлерни сөөлгү ийи чылда демдегледивис. Келир чылын Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 105 чыл оюн демдеглээр бис.
Бөгүн бүгү чоннар делегей чергелиг өскерлиишкиннерни чурттап эртип тур. А бистиң чуртувус Россия шенелделерни, кызагдаашкыннарны шыдажып эртип тур. Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилериниң аныяк салгалдары – төрээн черивис дээш тулчуп тур.
Республикавыстың төөгүзүнүң ийиги чүс чылының эгези ооң хөгжүлдезиниң чаа чадазы, чаа аргалар болгаш келир үе-дир. Россияның Президентизиниң эгелээшкиннери, национал төлевилелдери, Тывага деткимчези Тываның хөгжүлдезинге улуг идиг-дир.
Сөөлгү үш чылда ниитизи-биле регионнуң продуктузу 43% өскен. Үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли 53% өскен. Тываның бот-тускайлаң хөгжүлде программазы инвестицияны хаара тударының чедимчелиг чепсээ апарган. Бо чылын ооң чаа чадазын боттандырып эгелээн бис. Дараазында 6 чылда Республика федералдыг бюджеттен чылдың-на 1 млрд рубльди алыр.
Хууда программаның деткимчези-биле тудуг материалдарының бүдүрүлгезин элээн экижиткен бис. Бо чылын келир 6 чылда агроүлетпүр комплекизин деткиир кол хемчеглерни тодараткан Чарлыкка атты салдым. Баштайгы угланыышкыннар – хой болгаш өшкү ажыл-агыйын хөгжүдери, мал чеминиң баазазын көвүдедири, мелиорацияны катап тургузары база система талазы-биле чугула регионалдыг болбаазырадылга бүдүрүлгелерин тургузары.
Үрде манаанывыс «Чедер» курорду чаарттынган. 10 ажыг чаа амгы үениң школалары туттунган, ол дээрге 7 муң ажыг өөредилге черлери-дир. Оларның 5-и чаа өөредилге чылында уругларны хүлээп эгелей бээр. Кадык камгалал болгаш культура адырында чаа тудуглар идепкейлии-биле немежип турар. Удавас 4,5 муң көрүкчүлер олурар манежтиг «Победа» деп чаа спорт-культура төвүн ажыдар бис.
Тывада чуртталга бажыңнарының тудуу идепкейлиг чоруп турар. Бо чылын 360 муң дөрбелчин метр хире чуртталга бажыңнары РФ-тиң Президентизиниң болгаш федералдыг чазактың деткимчези-биле туттунган. Бөгүн республиканың улуг хемчээлдиг өскерлиишкининиң оруунуң эгезинде бис, ам-даа хөй ажылдар бисти манап турар.
Өгбелеривистиң арттырып берген өртээ турбас эртине- зи – төрээн Тывавыстың келир үези чаагай, төрел чонувустуң ажыл-амыдыралы аас-кежиктиг-ле болзун!
Байырлал-биле, эргим чонум! Республика хүнү-биле!» – деп, ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг чугаалаан.
Ооң соонда Россия Федерациязының база Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг ёзулалга шаңналдарны тывыскан.
РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы-биле «Ада-чурт мурнунга ачы-хавыяазы дээш» деп медалының || чадазы-биле Тываның хамааты камгалал болгаш онза байдалдар албанының эргелелиниң кол специализи Татьяна Молотокту, «Эрес-дидим чоруу дээш» деп медаль-биле 55-ки гвардейжи мото-адыгжы бригаданың адыгжылары Алексей Банников биле Алексей Родинни, «Эрес-дидим чоруу дээш» деп медальдың || чадазы-биле 55-ки гвардейжи мото-адыгжы бригаданың адыгжызы Аркадий Оганисян болгаш 55-ки гвардейжи мото-адыгжы бригаданың чолаачызы улуг сержант Чолдуг Түлүш оларны шаңнаан.
ТР-ниң Баштыңының Чарлыы-биле «Благоустройство» муниципалдыг күрүне албан чериниң чолаачызы Найдан-оол Бюрбюжапка «Тыва Арат Республиканың ССРЭ-ге эки тура-биле каттышканының 80 чылы» деп юбилейлиг медалын, «Тускай шериг операциязының киржикчизи» тураскаалдыг медальды 12274 дугаарлыг шериг кезээниң командылал ротазының командири улуг лейтенант Байынды Домбаанай оларга тывыскан.
«Тыва Республиканың алдарлыг тренери» – Тараачы Хомушкуга, «Тыва Республиканың кадык камгалалының алдарлыг ажылдакчызы»– Светлана Ондарга, «Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы» – Баярсайхан Бадарч, «Тыва Республиканың алдарлыг тудугжузу» – Владислав Андрианов, «Тыва Республиканың улустуң артизи»– Александр Ойдуп, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» Тыва Республиканың медалы – Сергей Ондарга, «Буян-Бадыргы» ордениниң III чадазын Сурен Бадыга тывыскан.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21
