Ундаравас, муңгаравас, хей-аът бедик,
Уран шевер, усчу дарган тыва чонум.
Угулзалаан чычыы торгу тонун кеткен
Угу малчын эрес-кежээ тыва чонум.
Хөөмей, сыгыт, каргыраадан хөөн кирген,
Хөглүг омак, ырлыг-шоорлуг тыва чонум.
Каяа-даа бол чораанымда чоктай бээрим
Ханым тудуш, талантылыг тыва чонум.
Раиса Сат.
Бажың-Алаак — бистиң Тывавыста база бир кайгамчык, аяңнарында терең оът-сигени хөлбеңнээн, онзагай тоолзуг чараш суурларның бирээзи. Ол суурдан үнген ат-алдарлыг, уран-талантызы-биле алдаржаан хөөмейжилер, ыраажылар, чогаалчылар дээш кымнарны чок дээрил!
Бо одуругларның автору база-ла ол суурга ойнап өскен, эң-не баштай эртемче улуг кокпаның изин Бажың-Алаак школазының эргинин артап, аңаа өөренип чораан.
Ам силерге таныштырар маадырым бүгү Тывада ат-сывы билдингир, “Мөгениң девии” деп уран-чечен кинода кол роль Зойканы ойнаан артизивис, “Хүндүткелдиң демдээ” орденниң, “Күш-ажылга шылгарал” медальдың, “Бот-тывынгыр уран чүүлге чедиишкиннери дээш” деп хөрек демдээниң болгаш “Тыва Республиканың культуразының тергиини” деп бедик шаңналдарның эдилекчизи, артист, режиссёр чораан, чогаалчы Раиса Монгушовна Сат.
Мен ону хуумда Раиса Бири-Санаа деп адап чаңчыккан мен. Раиса-биле кады ойнап өскен болгаш, ону кончуг эки таныыр, билчир чораанывысты чугаалап каайн. Ол школага өөренип чорааш-ла өөредилгезинге кызымак, дружина соведин даргалап, комсомол эге организациязын удуртуп, өскелерден ылгалдыг, бо-ла ырлаан-шоорлаан, шүлүктээн, концерттерге чарлакчылап, ону башкарып турганы, ынчангы совет үелерде ол үениң өзүп, сайзырап турганы, кижилерниң сагыш-сеткил көдүрлүүшкүнүнүң идепкейлиг чоруу-биле суурнуң бичии клувунга оюн-хөг, шии-концерт үзүлбес, дыка солун үелер турганы уттундурбаан. Часкы дыштанылга үелеринде кожуунга өөреникчилерниң уран чүүл көрүлделери бо-ла эртер. Ол көрүлдеге киришкеш, Бажың-Алаак школазы мурнуку черге чоруп, тиилеп, суурунче ыр-шоору диңмиттиг чанып кээп турганы, бичии артистерниң хей-аъды көдүрлүп, сагыш-сеткилдерде чылыг сактыышкыннарны арттырганы онзагай.
Раисаның уран чүүлге онзагай хандыкшылы, артисчи уран-талантызы илереп, келир үеде Бажың-Алаак суурдан бирээ сылдыстың чырып үнеринге чону бүзүреп турган. Бүзүрел бадыткаттынган.
Раиса боду Чадаананың Баян-Дугай деп черге төрүттүнген, ачазы Чыраа-Бажы чурттуг Бири-Санаа Монгуш журналист кижи чораан. Ол “Ленинчи орук”, “Сылдысчыгаш” солуннарга редакторлап, партия, совет ажылдарынга ажылдап чораан. “Сыртык-дөжек херээ-ле чок, чындыңнава Чыргакыны” деп, бурун шагдан ада-өгбениң ыр-шоорунга кирген кайгамчык чараш таңдының оглу болгаш ындыг ыйнаан, ачавыс дыка-ла уран-чечен, үнген-кирген чонунга эвилең, мерген чораан кижи” – деп, Раиса Монгушовна ачазының дугайында онзалап чугаалаар болду. Авазы Чажоң Чозукпановна Өвүрнүң Улаатайга төрүттүнген, алыс ызыгууру Чадаана кара-салдарындан кижи.
Раиса Монгушовна 1970 чылда Кызылдың уран чүүл училищезиниң чанынга ажыттынган театр салбырынче өөренип киргеш, ону 1974 чылда дооскан. 1975 чылда “Мөгениң девии” деп уран-чечен кинону тырттырары-биле, режиссер Виктор Живолуб баштаан Свердловскунуң кино студиязының бөлүү Тывага чедип келген турган. Ол кинонуң кол ролюнга Зойканы ойнаар кылдыр хөй билдингир артистерниң аразындан Раиса Бири-Санааны шилип алганы дээрге аңаа улуг идегелди, бүзүрелди көргүскени, амыдыралынга онзагай аас-кежиктиг болган таварылганы Раиса Монгушовна улуг чоргаарал-биле сактып орар. Ук кинонуң рольдарында Зойканы Раиса Бири-Санаа, Чорбаа кырган-ачаны Н. Жантурин, Темир-оолду Ч. Думанаев, Киберни П. Чимит ойнаанын көрүкчүлер сактыр боор.
Ук кинону Тывага, Ортаакы Азия чурттарынга база Свердловск хоорайга тырттырып турганын сагындырайн. Бо чылын “Мөгениң девии” уран-чечен кинону үндүргенден бээр 50 чылдың нүүрү эртип турар.
Ажыл-амыдыралының аайы-биле Раиса Монгушовна Ак-Довурак хоорайга чурттап, культураның одаанга уран чүүл удуртукчузунга, уругларның болгаш улуг улустуң Найырал аттыг улусчу театрының режиссёру болуп шии бөлгүмүн удуртуп ажылдап чораан. Ол үелерде режиссёр Раиса Монгушовнаның уругларга тургусканы “Согур хөгжүмчү”, “Чер иштиниң уруглары”, “Даң хаяазы мында чырык...”, “Рождество бүдүүзүнде дүне” дээн шиилери, а улуг бөлүкке “Самбажык”, “Он бир”, “Дуңзаа” деп шиилерни салган. “Найырал” деп шиизи республика иштинге лауреат болуп, Барнаул хоорайның көрүлде лабораториязынга ойнааш келгеннер.
2018 чылда Раиса Саттың сөзүнге бижээн ырыларның мөөрейинге Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Михаил Айыжы дээди шаңналга төлептиг болган. Ол-ла үелерде Раиса Сат Тываның чогаалчылар эвилелиниң одуруунга кирип, ооң кызыл бадылергейин холга алган. Ооң 2004 чылда “Баян-Дугай сыгыргазы” деп баштайгы ному Ч. Кууларның редакторлааны-биле үнген, 2016 чылда В. Путинниң чарлааны-биле Россияда кино чылынга тураскаадып “Уран чүүлчү салым-чол” деп шүлүктер болгаш сактыышкыннар номун үндүрген. Автор бо номунда өскен-төрээн чериниң чараш бойдус чурумалын алгап-мактап, шоодуглуг, баштак шүлүктери, культурага ажылдап чораан эгиттинмес онзагай чылдарының болгаш кинога ойнаанын сактып бижип турар.
Бажың-Алаак суурдан черле онзагай салым-чаяанныг, уран чүүлге Тывада ат-сывы алгаан кижилер хөй. Оларга ыраажылар Надежда Шойгу, Галина Сюрюн, делегей чергелиг хөөмейжи Кайгал-оол Ховалыг, бот-тывынгыр композитор Борис Сайын, Күрүне Думазының депутады чораан– билдингир драматург, чогаалчы, артист, көскү күрүне ажылдакчызы Чылгычы Ондар дээш оон-даа өскелер. Өске-даа билдингир кижилерниң ат-сывы кирбээн дээш буруудатпазын дилеп, бо чүүлүмнү доостум.
Раиса ОНДАР, РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, Тываның алдарлыг болгаш улустуң башкызы, РФ-тиң Журналистер болгаш Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Авторнуң чуруктары.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15
