АЛДАН-МААДЫРЛАРНЫҢ ТУРА ХАЛЫЫШКЫНЫ – УТТУНДУРБАС ТӨӨГҮЛҮГ БОЛУУШКУН
Ада-чурту дээш, арат чону түревезин дээш, бүгүдениӊ хостуг чаагай амыдыралы дээш эрес-дидими-биле демисежип чораан ада-өгбелерниӊ маадырлыг чоруунуӊ чалбыыжы улуг күш болуп, амдыгаа чедир бистиң чонувустуң сеткил-сагыжын, угаан-бодалын чырыдып чоруур. Ынчангаш оларның чырык овур-хевири, үлегери чоннуң национал бот-медерелин шинчилеп сайгарарынга чугула херек, үнелиг чүүл болур.
Эртемденнер болгаш чогаалчылар алдан-маадырларның төөгүзүн ханызы-биле шинчилеп сайгарып турган. Ылаңгыя академик Юрий Аранчын, төөгү эртемнериниң доктору Маңнай-оол Моӊгуш, Тываныӊ улустуӊ чогаалчылары Степан Сарыг-оол, Виктор Көк-оол, Черлиг-оол Куулар, Чылгычы Ондар, амгы үениң чогаалчылары Эдуард Мижит, Александр Ондар, РФ-тиӊ болгаш ТР-ниӊ алдарлыг артизи Алексей Ооржак тус-тузунда шинчилээш, кайгамчыктыг түӊнелдерни үндүрген.
Кандыг-даа чоннуң делегей көрүүшкүнү оларның ада-өгбелеринден дамчып келир болгай. “Аспас дизе, хая көрүн – часпас дизе, айтырып чор” деп үлегер домакты бурунгу тыва чоннуӊ ханы уткалыг чагыы деп билип алыр ужурлуг бис. Чүге дизе эрткен үениң бурунгаар көрүштүг кижилериниӊ арга-дуржулгазы төөгүден көстүп келир.
Чижээ, алдан-маадырларныӊ көрүжүн сонуургап шинчилеп көөр болза, эжелекчилерге, дарлакчыларга базындырып, түреп чурттап чораан араттарныӊ делегей көрүүшкүнүн, боданыышкынын болгаш үениӊ байдалын баштай сайгарар апаар.
Шаандан тура тыва улустуӊ кижизиг чурумунуң дээжизи (мораль) дээрге биче сеткил, ажылгыр, кежээ, шыдамык чорук деп билиишкиннер болуп келген. Чон бүрүзүнүң төөгүзүнден ап көөр болза, дыка берге, кадыг-дошкун дарлал үезин олар шыдажыр шаа-биле чурттап эртип турган. Оон улаштыр шыдажыр арга чок апаарга, өске аргалар-биле шиитпирлеп турганнар.
Чижээлээрге, Европаныӊ Бельгия, Испания, Италия, Германия, Греция деп чурттарыныӊ XIX векте чурттап чораан бөдүүн тараачыннары. Азия диптиң чоннарыныӊ төөгүзүн деӊнеп көрүӊер. Дарлалга, эжелелге, базымчага удурланып, түрегделден адырлып алыр дээш, тура халыышкын, үймээн үндүрүп, хостуг амыдырап-чурттаар сорулга-биле демисежип чораан.
Тыва чон база шак ындыг нарын човулаӊны чурттап эрткеш, дарлакчыларга удур демисежир деп шиитпирлээн. Бөдүүн араттарныӊ хосталга дээш демиселин “Алдан маадырларныӊ тура халыышкыны” деп адап, төөгүде бадыткап бижээн. Алдан-маадырлар дээрге ырадыр көрүп билир эр угаанныг, шиитпирлиг кижилер-дир. “Шын – күчүлүг, шынар – ачылыг” деп мерген угаадыгны кара чажындан дыӊнап өзүп келген чоннуӊ эрес-дидим оолдары-дыр.
Төөгүнү хандыр шинчилеп көрбейн, кызыы бодалы-биле оларны “маадырлар-даа эвес, кайгал, оор чүвелер-дир” – деп турар кижилер база бар. Ол чөптүг эвес чугаа болур. Чүге дизе дарлакчыларга херек кырында удурланып шыдаар кижилер ховар болур. Алдан-маадырлар манчы-кыдат дарлалдыӊ берге үезинде боттарыныӊ арын-нүүрүн ышкынмайн, быжыг тура-соруун, салган сорулгазын өскертпейн, “... Шыдаваза – төнер” деп шиитпирлиг демисежип турганын төөгү шинчилекчилери тодараткан. Ынчангаш Оргу-Шөлге тураскаал кылдыр, Самбажык, Дажыма хүндү, Кожагар Комбулдай, Сарыылдыг Садыяжык болгаш өске-даа маадырларны мөңгежидери-биле аттарын бижээн.
Чечек АДЫГБАЙ,
философия эртемнериниӊ кандидады.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №71 2023 чылдың сентябрь 20
