ВетИС федералдыг системаның кезээ – «Хорриот» системада малдың тодаргай чүзүнүн, им-демдээн айтып, учетка тургузар ажылдар Тывада чоруп турар. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының медээзи-биле алырга, ноябрь 15-ке чедир шупту мал-маганның үш кезиин — 1,2 хире сая башты чизелээн.
94 муң баш улуг бода малды (48,9 хуу), 8,7 муң баш сарлыкты (59,7 хуу), 227,8 муң баш хой, өшкүнү, 10,4 муң баш чылгыны (10,4 хуу), 704 баш ивини (38,7 хуу), 1,3 муң баш хаванны (11,7 хуу) база 208 баш тевени (70,4 хуу) медээлер баазазынче киирген. Оон аңгыда, шупту 8,9 баш куш аймааның чүгле 5 хуузу – 443-ун демдеглээн.
Мал-маганга тускай дугаарны берип, мал-маган учёдунуң программазында бүрүткээн. Улуг бода болгаш шээр малдарны демдеглээрде, бирканы ажыглаар болза, чылгы малга микрочиптерни салыр. Өске регионнарда мал ээлериниң акша-хөреңгизи-биле кампанияны чорудуп турар болза, Тываның эрге-чагыргазы биркалар болгаш чиптер садып алырынга республика бюджединден 9,5 ажыг сая рубльди аңгылаан.
Ындыг болзажок Тыва малды албан им-демдектээр Россияның көдээ ажыл-агый хайгааралының графигинде чыдып кааннарның санында. Бадылаан чурум езугаар кооперативтерде база чоннуң хууда ажыл-агыйында инектерни база хаваннарны 2024 чылдың сентябрь 1-ге чедир доозар турган, ам кампанияның хуусаазын узадыры билдингир.
Ажыл-агыйларның тарамык чыдары база аай-дедир көжүп турары-биле ол тайылбырлаттынар. Тыва малчыннар чурттакчылыг черлерден ырадыр, эки одарлыг черлер дилеп, доктаамал көжүп-дүжүп, малын малдап чоруур. Амгы үеде малчыннар чайлаг-күзеглеринден кыштагларынче чоокшулап келген болгаш, учет ажылы дүрген шимчеп эгелээн.
2025 чылдың март 1-ге чедир хууда дузалал ажыл-агыйларында аъттарны, сентябрь 1-ге чедир өнчүнүң шупту ажыл-агыйларында арыларны база өлүк аңын, ол ышкаш тевелер, ивилер болгаш үлетпүр секторунда тоолайларны учетка тургузарын Тываның ветеринария албаны дыңнаткан. 2026 чылдың март 1-ге чедир балыктарны (ХДА-дан аңгыда), ол-ла чылдың сентябрь 1-ге чедир хууда дузалал ажыл-агыйларында шупту шээр малдың, тевелерниң, ивилерниң, тоолайларның, азырал куштарның бүрүткелин доозар.
Малдың шимчээшкинин хайгаараар, айыылдыг аарыглар нептерээрин болдурбас база бюджет субсидияларының хемчээлин санаарынга шын сан-чурагайларлыг болур дээш, 2024 чылдың март 1-де 221-ФХ федералдыг хоойлу-биле малдың албан электроннуг демдектерин киирген. Малчыннар мал-маганны садып-саарары-биле эвес, а бодунуң хереглелинге азырап-даа турар болза, күрүнениң учедунга боттары болгаш боттарының акша-хөреңгизи-биле бүрүткедирин негеп турар. Бо дүрүмнү хажытканы дээш 20 муң рубль чедир торгаары, ажыл-агыйның ажыл-чорудулгазын 60 хонукка чедир түр соксадыры көрдүнген.
А. МОНГУШ.
«Шын» №90 2024 чылдың ноябрь 23