ТӨРЭЭН ЧЕРИМ КИЖИЛЕРИ
Оларның-биле чоок таныш-көрүш эвес-даа болза, овур-хевири, аажы-чаңы бо кижиниң сагыжынга артып каар кижилер бар боор. Мээң сагыжымга артып каан ындыг кижилерниң бирээзи – малчын Сагаан. Ак-Туругнуң чурттакчы чону ол малчынның дугайында чугаалажы бергенде, ооң ат-сывын “малчын Сагаан” дижиринден ийикпе, улуг эр апаргыжемге чедир бо акыйның ат-фамилиязын чиге билбес чордум. Эзерге шала тыртыйты чындыйты олурупкан, аъды-биле суурга таваар чортуп чоруур, чоргаарзымаар акый-ла болгай. Малчын Сагаанның арын-шырайының аяныы аажок, харын-даа мырыңай чарааш акый чүве. Ажы-төлү ачазын дөзээн, ынчангаш шуптузу чараш дурт-сынныг, арын-шырайлыг.
Совет үеде малчыннарга суурда чуртталга бажыңнарын тускайлап берип турган, ажы-төлү аңаа чурттаар. Малчын Сагаанның бажыңы Ак-Туругнуң Советская кудумчунуң бажынга чүве, мээң ада-иемниң бажыңындан бир бажың ажылдыр. Ол бажыңга малчын Сагаанның мээң үе-чергем оолдары Соскур-оол, Яков, оларның угбазы Долума чурттап, школага өөренип турганнар. Олар, өске малчыннарның ажы-төлү ышкаш, интернатка чурттап, өөренип турганын сагынмас-тыр мен. Боттары башкарлып шыдаар болгаш, интернатка турбааннар боор оң. Соскур-оол фотоаппарат-биле чурук тырттырып чоруп турганын сактыр-дыр мен, мени эш-өөрүм-биле кады тырттыргаш, чуруктарны меңээ бээр. Ак-Туруг сес чыл школазының өөреникчилерин болгаш башкыларын ол тырттырып турган, ооң чуруктары школаның төөгүзүнүң көскү херечизи бооп артып каан, ынчангы өөреникчилерниң болгаш школаның чурук альбомнарында камныы-биле кадагалаттынып чоруур.
Малчын Монгуш Кочукаевич Сагаанның хөй санныг ажы-төлүнүң аразындан оолдары Соскур-оол, Яков суглар-биле эп-найыралдыг чордум, үе-черге болгаш ындыг болган боор бис.
Соскур-оолдуң авазы Көк-Кат Биче-Наваевна оглун, Ак-Туругнуң чонунуң кончуг хүндүлээр башкызы Василий Опаевич Өлчей ышкаш, башкы боорун күзеп чораан. Ынчалза-даа Соскур-оол Чаа-Хөл ортумак школазын 1964 чылда дооскаш, Красноярск хоорайда М.И. Калинин аттыг өңнүг металлдар институдунче өөренип кирген, ону 1969 чылда дооскан. Дээди эртемниг даг инженери эртем-билиглиг кижилер ол шагда Тывага ховар турган. Чогум-на ол үеде республикага даг-үлетпүрү кидин-не хөгжүп эгелээн болгай. Соскур-оол Моңгушевич Чадаананың хөмүр-даш уургайынга, Чөөн-Хемчик районнуң күүсекчи комитединиң даргазының оралакчызынга, «Тывакобальт” комбинатка дээш өске-даа бүдүрүлгелерге болгаш албан черлеринге чедиишкинниг ажылдап, республиканың хөгжүлдезинге бодунуң төлептиг үлүүн киирген.
Малчын Сагаанның оглу Яков Ак-Туруг сес чыл школазын дооскаш, Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунче өөренип киргеш, ону 1971 чылда дооскаш, Чөөн-Хемчик кожууннуң Ленин аттыг колхозка, ол шагда Улуг-Хем районнуң “Ак-Туруг” совхозка кол инженерлеп, Ак-Туругнуң арга-ыяш ажыл-агыйын удуртуп, бодунуң эртем-билиин, арга-дуржулгазын болгаш ажыл-агыйжы чуртталгазын төрээн чуртунуң хөгжүлдезинге өргээн.
Элээди оолдар шаавыста найыралдажып чорааным Соскур-оол биле Яков Сагаан алышкыларның дугайында билир чүүлдерим бо-дур. А оларның ачазы малчын Сагаан сагыжымга бо-ла кирип кээр болгаш, ада-иезиниң дугайында тодаргай чүнү-даа билбезимни бодап чораан мен. Оглу Соскур-оол Моңгушевич-биле ужурашкаш, ада-иезиниң дугайында сонуургадым. Ат-алдарлыг малчын Монгуш Кочукаевич Сагаанның ук-төөгүзү дыка солун болду. Ак-Туругнуң хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген өгбелерниң, төрээн черивисти Тывага, харын-даа мырыңай оон дашкаар алдаржыткан ус-шеверлеривистиң төрели болду. Оларның чамдыызын көрген-даа, билир-даа болдум.
Бичии оолак шаамда “Тевелиг” деп шолалыг кырганны көрген мен. Суурга шанактап каан тевелиг кээр. Ол тевени суурнуң оолдар, уруглары дыка сонуургап көөр бис, ол шагда база теве эвээш санныг мал турганы ол ыйнаан. “Тевелигниң” адын Докан-оол дээр. Тока дарга-биле өңнүк-тала, бо дарга барыын кожууннарга чораанда, Докан-оолдуң аалынга бо-ла кире дүжер деп база дыңнаан мен. А ооң долу ат-сывы Докан-оол Иван дээрзин Соскур-оол Моңгушевичиден билип алдым.
Республиканың культура сайыды В.С. Чигжиттиң авазы Чолдак-Кара угбай малчын Сагаанның өөнүң ишти, уруг-дарыының авазы Көк-Кат Биче-Наваевнаның чоок төрели деп чүвени билип алыры база солун болду. Бичии оолчугаш шаамда Чолдак-Кара угбайны көрген мен. Ачазы Ак-Туругнуң садыын таңныылдап турган. 1980 чылдарның төнчүзүнде ажыл аайы-биле Куңгуртугга чеде берген мен. Виктор Сергеевичиниң ачазы ынчан Куңгуртугга партия комитединиң секретарынга ажылдап турган. Мени Ак-Туруг чурттуг деп дыңнааш, бажыңынга чедирип, өөнүң ишти-биле таныштырган. Чугаалажырывыска, Чолдак-Кара угбай мээң ада-иемни таныыр болган.
Мээң үе-чергем Соскур-оол биле Яковтуң авазының акыларының бирээзи бүгү делегейге ат-сураа билдингир ус-шевер өгбевис Черзи Хола-Салович Монгуш.
Монгуш Кочукаевич биле Көк-Кат Биче-Наваевна Сагааннар хөй ажы-төлдүг малчыннар. Уруг-дарыы шуптузу тос: уруглары Анай, Долума, Таня, Нина, Света, Надежда, Валя, оолдары Соскур-оол биле Яков. Бо хире ажы-төлдүг ада-иениң ал-боттарының, ажы-төлүнүң Тываның хөгжүлдезинге киирген үлүү кончуг улуг боору чугаажок.
Көк-Кат Биче-Наваевнаның ава ачы-буянын ССРЭ-ниң “Иениң Алдары” орден-биле дыка бедик үнелээн. Эрес-шудургу малчын ажыл-ижи дээш Монгуш Кочукаевич Сагаанны ССРЭ-ниң “Күш-ажылдың Кызыл Тук” ордени-биле шаңнаан.
Бо ада-иениң улуг уруу Анай Моңгушевна Хөлчүк Ак-Туругнуң школазынга хөй чылдар дургузунда эге класстарга башкылап, бичии ажы-төлдү эртем-билиг оруунче чедип үндүрген хоочун башкы. Уругларының бирээзи Надежда Моңгушевна Сат, угбазы ышкаш, башкының ачы-буянныг ажыл-үүлезин шилип алган. Дыл болгаш литература башкылап, чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап чораан. Мээң бижээн чогаалдарымга хамаарыштыр сайгарылгалыг кичээлдер эрттирер дээш, арга-сүме үлежип бо-ла чедип кээр чорду. Тыва литератураны башкылаарының байлак арга-дуржулгазын Надежда Моңгушевна арттырып каан.
Малчын Сагаанның уруу Долума угбайны чылыы-биле сактып чоруур мен. Ада-иезиниң суурда бажыңынга дуңмалары-биле кады чурттап, боду база школага өөренип, дуңмаларын азырап, оларның өөредилгезин карактап чораан.
Чаа-Хөл ортумак школазын дооскаш, ада-ием бажыңынга чааскаан чурттап, “Ак-Туруг” совхозка бир чыл хире ажылдаан мен. Ажылдааш кээримге, Долума угбай “Чемненип ал, дуңмай” дээш, чамдыкта меңээ сакпыңга быдаа, доңгууга сүттүг шай-даа эккеп бээр кижи, өскүс-чаңгыс арткан боорумга, мени кээргеп турарын билген мен. Долума Моңгушевнаның мени дээш сагыш човап турганын утпаан мен.
Малчын ада-ие Сагааннарның ук-салгалы өгбелериниң ат-алдарын, ажыл-ишчи тура-соруун уламчылап чоруурлар.
Шаңгыр-оол СУВАҢ.
Чуруктарны С.М.Сагаанның архивинден алган.
“Шын” №44 2024 чылдың июнь 15
