📢Республикада хууда малын азырап чоруур хамаатыларның саны хүнден хүнче немежип турары көскү апарган. Оларның аразында муңчу малчыннар-даа бар, улуг ажыл-агый тудуп турарлар база бар, ааска өй малды азырап, амыдыралын шуудадып чоруур улус база көвей. Оон аңгыда, мал ажыл-агыйлыг улуска дузалакчылап, сакманчылап амыдыраар аргазын тып чоруур чонувус база көвей. Ынчангаш Тывада мал ажылы тудуп чоруур улустуң амыдыралындан чурумалды “Шынның” номчукчуларынга сонуургадыры-биле Кызыл кожууннуң Баян-Кол суурнуң девискээринче хаптывыс.
📢Булук-Бажында анайлар болгаш Барсик
Суурга чедир кидирээш, сайлыг боорда, белен эвес-ле орук. Чолаачывыс Маадыр-оол Аңгыр-ооловичиниң мунуп чоруур машиназы бедик болгаш, шыдажып чоруур хире. Терлиг-Хая баар орук-биле халыткаш, Баглаанай деп чайлагны таварааш, Булук-Бажы деп черде кыштагда Артыш, Аяна Кыргыстарның аалынга бисти чедире берди. Мал ажыл-агыйының ээлери аныяк өг-бүле ийи аалында 6 ажылчы олутту тургузуп, 6 кижиге акша-шалыңны үе-шаанда төлеп берип, амыдыралын бот-тускайлаң тудар арганы берип турарлар. Аныяк өг-бүле 2 аалда боттарының хууда шээр малы биле “Тыватудуг” акционерлиг ниитилелдиң дузалал ажыл-агыйының малын катай тудуп, азырап турарлар. Солун чүүл – хой биле өшкүлерни 2 аңгы аалдарда холуштурбайн тудуп турар болду.
“Шээр малды шаанда колхоз, совхоз үезинде аңгы ажаап-тежээп турган. Ооң чылдагааннары база аңгы-аңгы. Черле ынчаш, хой биле өшкүнү аңгы кадарарга, эки боор чүве” – деп, Маадыр-оол Аңгыр-оолович тайылбырлады.
Булук-Бажында чүгле өшкүлер бар – оларның ниити саны дөрт чүс чедип турар. Ынча көвей шээр малды 3 ажылдакчы ажаап-карактап турар: кадарчы Чойган, сакманчылар Кежик биле Азиана. Кадарчының болгаш сакманчыларның кызымак ажыл-агыйының үре-түңнелиниң херечилери – оларның доруктуруп алганы хөй санныг анайлары. Аалга дүъш соонда четкен болгаш, кодан өшкү одарда-даа болза, кажаа иштинде 200 хире анайлар дешкилежири дешкилешкен, хүн караанда дөгеленири дөгеленип чыткылаан. Чадагай кажаа иштинче кирип, ак, кара, сарыг, бора дээш янзы-бүрү чүзүннүг анайлар аразынче шымны бердивис. Анайларны чаптап, чарашсынып, сакманчылар-биле чугаалажып турувуста, казыргылыг хат-даа келген. Ол аразында муңгаш кажааның эжиин ажыткаш, анайларны киир сүрүп, кажаалапкаш, бажыңга барып, аяк шайын, быжырган далганын, дүлген эъдин чип, шайлааш, оруувусту уламчылаптывыс. Аалдың Барсик деп чараш ыды бистиң соовустан ээрип-ээрип халып чоруй, аалынче дедир халыпты. Ээргизин кижи билир чүве болза, байырлажып-даа турганы чадавас.
📢Хураган бүрүзүн аңгы инчеектээр
Дараазында Булук-Аксында хой азырап турар кыштагга халдып келдивис. Одарлаан хой аалче чоокшулап кирип турар. Бо аалда ниитизи-биле 600 хире хураганныг хойлар бар. Аалдың улуг кадарчызы Равиль Викторович Саая база ийи дуржулгалыг сакманчы Альберт, Саяна Монгуштарның өг-бүлези бисти уткуп алды. Шайлап орар аравыста, кадарчы хоюн эккеп кажаалапты. Бажың-биле кажаа тудуш болгаш, соңга караандан хойлар бакылап кээр болду. Кажаа иштинче кирип, хураган тудар дээш чадаштывыс. Хураган кижиже келбес, дезер, а анайлар кижи көрүп каанда, адырылбайн баар ылгалы ындыг амытаннар болгай деп чашкы шаамдан сагындым.
«Үш ажы-төлдүг бис. Уругларывыс өскүлей берген, өглүг-баштыг улуг улус апарган. Ынчангаш кыш боорга, бо-ла чоок-кавының аалдарынга сакманчылап, ажылдап алыр улус бис. Ийи-Тал чурттуг бис. Сакманчының ижин билбес улуска кончуг берге ажыл. Чылдың-на сакманчылаар болгаш, ажылдың аянын билир апарган бис. Бо чылын чаңгыс-даа хураган чидирбейн, онча-менди ажаап алдывыс. Хой түлүктей берген үеде хүнде 5–6 хураганны ап турдувус. Хой чиктиг амытан. Хозуучалы аттыг. Бодунуң төрүп алган оглун безин хоза бээр. Ынчангаш оваарымчалыг болуру чугула. Чаа төрээн хойларны оолдары-биле бичии кажаа иштинге хүнзедир кажаалаар бис. Оглун эмзирип, эки танып алгаш, бичии быжыгып алзын дээш ындыг. Кадарчы одарга чорааш, төрээн хойларның оолдарын инчеекке суп алгаш, аалга эккеп кааптар. Инчеекке өске хураганнарның чыды сиңе бээр болза, иези оглун хозуп кааптар. Ынчангаш хураган бүрүзүн аңгы пөске ораагаш, инчеекке чүктеп эккээр. Сакманчы кижи бо үүрмек чүүлдерни билир боор болза эки» – деп сакманчы өг-бүле сонуургадып чугааладылар.
📢Шиитпирлээр айтырыглар хөй
Мал ажыл-агыйында шээр малдың саны аажок өзүп турар. Хой, өшкү ниитизи-биле 1000 чоокшулап орар. Бода малды болгаш чылгыны, хаван, дагааны өстүрерин база аныяктар планнап турар. Инектерни, аъттарны, дагааларны тудуп эгелей бергеннер. Ам бир каш чыл эртсе, чаа азырап эгелээн малының баш саны оранчок өзе бээр дээрзи билдингир.
Хөй малга хөй мал чеми херек. Малга чем кылдыр сиген кезер шөлдерни сөөлгү үш чыл дургузунда күрүнеден арендалап, күс боорга-ла, Улуг-Хем кыдыындан сигенни кезип ап турганнар. Хуусаа доозулганы-биле бо үеде чаа керээ чарар талазы-биле ажылды чорудуп эгелээннер.
Бир солун чүүл – азыраан малды аарып-аржывас кылдыр чуур арганы ам-даа ажыглап турары. Олар черни каскаш, цемент-биле кудуп тургаш, оңгачаларны боттары кылып алган. Изиг хүннер келгелекте, шупту малын тускай эм-таң холаан сугга чуп ап турарлар.
Оон аңгыда, мал кадарып турар турлагларынга чурттаарынга таарымчалыг байдалдар тургузар айтырыг база мал ажыл-агыйының ээлериниң мурнунда тургустунган.
Хоорайже дедир чанарда, аныяк малчыннар-биле кады оларның ийи күзээн таварып келдивис. Булук-Бажындан үнүпкеш, Баян-Колга чедир орук дургаар дески ховуларны магадап чордум. Артыш биле Аяна Кыргыстарның чугаазы-биле алырга, ук черлер Баян-Кол совхозка хамааржыр болду. Совет Эвилелиниң үезинде долдур тараа тарып турган хайыраан белен суггаттыг черлер ээн чыдары хомуданчыг-дыр.
Шак ол карак четпес ховуларга долдур тараа тарыыр ажылчын-кежээ сайгарлыкчылар база удатпас тыпты бээри чугаажок. Тараа тарып ап шыдапкы дег аныяктарга ук черлерни болбаазырадырынга дузалапкы дег янзы-бүрү төлевилелдер, программалар эвээш эвес болгай. Чүгле изиг күзел, кызымаккай күш-ажыл херек. Баян-колчулар Таңдыда, Чаа-Хөлде фермерлер дег тараа-быдаазын тарып, далганны дээрбелеп, садып эгелээр болза, дыка-ла эки ийик.
Мал-чер ажылы тудуп, чуртувусту хөгжүдеринче сундулуг аныяктар саны немежип-ле турар болзун!
Айдың ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
