Хөйге билдингир чогаалчы, өөредилге шугумунга хөй чылдарда ажылдаан хоочун башкы Майнак Онаңович Саая бистиң аравыска чораан болза, май 1-де 85 харлаар турган ийик…
Майнак Онаңович Саая 1940 чылдың май 1-де, Мөңгүн-Тайга кожууннуң төвү Мугур-Аксы суурнуң соңгу чүгүнде Саадак арттың эдээнде Көк-Дөргүн деп черге төрүттүнген.
Мугур-Аксының чеди чыл, Бай-Тал ортумак школаларынга өөренип чораан. 1963 чылда Кызылдың күрүнениң педагогика институдунуң төөгү, дыл факультедин дооскан.
1960–1961 өөредилге чылында Майнак Онаңовичини ол үеде республикага башкылар чедишпейн турганындан Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг сес чыл школазынче институт мурнундан практикант-башкы кылдыр ажылдадып чорутканы-биле ооң күш-ажылчы намдары студент турда-ла эгелээн. Ол ажыл-амыдыралының 27 чылын өзүп орар салгалды өөредир, кижизидер буянныг ажыл-херекке тураскаадып, 1960–1987 чылдарда Бай-Тайганың Кызыл-Даг, Шуй, Чөөн-Хемчиктиң Баян-Тала, Чадаана, Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксы школаларынга орус дыл, чогаал база төөгү башкылап, өөредилге эргелекчилеп, директорлап (ниитизи-биле 15 чыл), башкы ажылынга балалбас исти арттырып, улус өөредилгезин сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген. Хүндүлүг башкы хөй-ниити ажылдарынга база идепкейлиг киржип, өөредилге ажылдакчыларының профэвилел райкомун даргалап, суртаалдап, лекторлап чораан.
Майнак Онаңович башкы ажылындан аңгыда, 1987–1993 чылдарда Мөңгүн-Тайга райкүүскомунуң өөредилге, культура килдистериниң эргелекчизинге, күш-ажыл, чонну ажылче хаара тудар төптүң директорунга үре-түңнелдиг ажылдаан.
Ол 1993 чылда амыдыралының аайы-биле Кызылга көжүп келгеш, «Эне сөзү» солуннуң культура килдизиниң редакторунга журналист болуп ажылдап чоруй, Тываның дыл, литература, төөгүнүң эртем-шинчилел институдунче шилчип (амгы үеде ТР-ниң Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду), дыл, бижик секторунуң эртем ажылдакчызынга 1997 чылга чедир ажылдааш, 2003 чылда чырыкче үнген «Тыва дылдың тайылбырлыг словарының» бирги томунуң тургузукчуларының бирээзи болуп, дыл эртемин сайзырадырынга база бодунуң үлүг-хуузун киирген.
Майнак Онаңович хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, 30 ажыг чыл боду автору болуп келген Тываның чогаалчыларының «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң харыысалгалыг секретарынга 2001–2004 чылдарда ажылдап, чогаал ажылын эгелеп чоруурларга арга-сүмезин берип, деткимчезин көргүзүп турган.
Башкы, удуртукчу болуп, чай чок, чымыштыг ажылды кылып чораан-даа болза, салым-чаяанындан чогаал бижииринге хандыкшылдыг болгаш, шүлүктерни, чечен чугааларны, тоожуларны могаг-шылаг чок бижип, чогаал ажылын кагбайн келген. Ол ышкаш чогаал сайгарылгазын база чорудуп, Тываның ат-алдарлыг чогаалчылары – С. Сарыг-оолдуң, К.-Э. Кудажының, Ю. Кюнзегештиң, Ч. Кууларның, В. Серен-оолдуң болгаш өскелерниң-даа номнарын үнелээн рецензияларны бижээнинден аңгыда, тыва шүлүк чогаалын шинчилээш, «Тыва шүлүк тургузуунуң дугайында» чүүлдү үндүрген. Башкы, чогаалчы кижи болгаш тыва, совет база российжи чогаалчыларның чогаалдарын өзүп орар салгал — өөреникчилер, аныяк-өскен ортузунга суртаалдап, республика солуннары-биле хөй чылдарда харылзажып, доктаамал автору болуп келген.
М.О. Саая шүлүктерни өөреникчи тургаш-ла бижип эгелээн болгаш, баштайгы «Өскүстүң сөзү» деп шүлүү 1957 чылдың март айда уругларның «Сылдысчыгаш» солунга үнген. Оон бээр-ле шүлүктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге доктаамал парлаттынып келген.
Чогаалчының аңгы-аңгы чылдарда үнген номнарын тодаргайлаарга мындыг: эң баштайгы шүлүктериниң чыындызы «Бүзүрел» деп ат-биле 1978 чылда чырыкче үнген, дараазында чылдарда «Шалың» (1990), «Уян ырым» (2001), «Кижилерге ынаам кончуг» (2005), «Эретот» (2007) деп шүлүктер, шүлүглелдер база амгы амыдыралга үндезилеттинген «Салым аагы» (2000), «Мөңге чуртум — Мөңгүн-Тайга» (2001), «Чурттаар, чурттаар…» (2003), «Аа богда» (2005), «Дуруяалар ужуп турда…» (2007) деп тоожулар, чечен чугаалар номнарын үндүрген.
Шилиндек шүлүктерин «Тыва шүлүк чогаалының антологиязынче» (2014), Кызылдың башкы колледжизиниң өөредилге номунче база киирген. ТывКУ-нуң филология факультединиң студентилери Майнак Онаңовичиниң чогаалдарын номчуп, үнелелди берип, рефераттарны, курс, диплом ажылдарын база бижип турар.
Төрээн кожуунунга ажылдап турган чылдарында «Меңги чечээ» чогаал, уран чүүл каттыжыышкынын база удуртуп, ооң кежигүннери-биле Өвүр, Чөөн-Хемчик, Бай-Тайга кожууннарынче концерттиг үнүүшкүннерни кылып турган.
Тываның сураглыг композиторлары Хүреш-оол Дамба, Базыр-оол Чүлдүм-Сүрүң, Борис Чамбыт, Владимир Серен олар Майнак Онаңовичиниң 20 хире шүлүктеринге чараш аялгалыг, чон ортузунда нептереңгей апарган ырыларны чогааткан. Ырылар апарган шүлүктериниң «Ынакшылды сүзүк кылгаш, ырлаарындан эрикпээн мен…» деп аттыг дискизи ТР-ниң улустуң артистери Станислав Ирильдиң база Луиза Мортай-оолдуң күүселдези-биле 2007 чылда чырыкче үнген.
М.О. Саая хөй чылдарда улус өөредилгезинге, культурага ак сеткилдиг, үре-түңнелдиг ажылы база үндүрген номнары дээш ТР-ниң Өөредилге, Культура яамыларының хүндүлел бижиктери, РФ-тиң Иштики херектер яамызының «Россияның ИХЯ-ның 200 чылы» база «М.А. Шолоховтуң төрүттүнген хүнүнден бээр 100 харлааны» деп медальдар-биле шаңнаткан.
Майнак Онаңовичиниң башкы база чогаадыкчы ажылы сырый харылзаалыг болуп, ооң бүгү ажыл-амыдыралы өзүп орар салгалды өөредир-кижизидер буянныг херекке тураскааттынганын онзалап айтыры чугула. Ооң чогаалдары тыва чечен чогаалдың төөгүзүнге база бир тускайлаң, онзагай арын болуп, номчукчуларның сагыш-сеткилин хөлзедиптер уян-хөөннүг, делгем, хостуг үнү-биле уттундурбас кылдыр артар.
Адыгжы СААЯ, "Шынның" хоочуну.
Эрги кыдырааштардан
ДАЯНГЫЫЖЫМ
Чүс-чүс даглыг Чөөн Сибирь сыннарындан
Чүгле сен-не, Мөңгүн-Тайгам,
Муң-муң чылда меңгиленип бедий бергеш,
Булуттарже шымны бердиң.
Аваангырлар, чүреккирлер чурту болгаш,
Ак-көк Тывам чоргаары сен.
Чара чүткүп меңги тиинден үнүп келген
Чалбырааш дег, кызыл чечээң
Амгы нарын чуртталганы каастаанзыг,
Арыг сеткил, чүректиг чон
Ажыл-ижин, өөрүшкүзүн, муңгаралын
Алдын хүн дег, чырытканзыг.
Ажыл-биле чуртун чаартып чурттап турар
Алдын холдуг чаяакчы чон —
Төрээн черим, шолбан ышкаш, сылдыстары —
Төлептиг дээн оглу, кызы —
Даглыг черим, эзир ышкаш, кижилери —
Даянгыыжым, күжүм ол-дур.
ЧЕРИМ ЭРГИМ АЯЛГАЗЫ
Частың хүнү харлыг черни ошкаптарга,
Чаржап кыштаан үнүш-бойдус чулук тыртты.
Чарган черниң хөрзүн аазын чемиш кылгаш,
Чашкан тараа, үнген көк дег, хөлбеш диди.
Черим эргим, час дег хөглүг аялгазы
Сеткилимге, чечек ышкаш, саглаңнады.
Суггур чаашкын саарыг ышкаш кудуушкуну
Суксаан черже харамдыгып сиңип кирди.
Чымчак салгын эзиннелген аайы-биле
Сыпта тараа, өпейлээн дег, чалгый берди.
Черим эргим, чай дег чаагай аялгазы
Сеткилимге, челээш ышкаш, херелденди.
Көккүр дээрде дистинишкен дуруяалар,
Хөлзээн хөңнүн часкарган дег, ырлай берди.
Хүннүң караа ногаан өңнү алдыннапты —
Күстүң ыры — дүжүт ыры чаңгыланды.
Черим эргим, күс дег байлак аялгазы
Сеткилимге, номчаан ном дег, артып калды.
Хемнерниң суу ак шаң болуп бусталырга,
Келир часка өлдү-шыкты хайырлаан дег,
Кодан-таваа ылым-чылым урдунарга,
Хову-шөлдер аккыр негей шугланыпты.
Черим эргим, кыш дег арыг аялгазы
Сеткилимге, ынакшыл дег, ындынналды.
МӨҢГҮННЕЛГЕН БЕДИК ДАГЛАР
Мөңге дош бооп,
Мөңгүннелген бедик даглар,
Дээр шаар көрүп,
Тендиш дивейн турар силер,
Бөмбүрзектиң
Мөңге дөзү ышкаш силер.
Кижилер дег,
Чугаалаптар үнү чок бол,
Хиним тудуш,
Чуртум болган дагларым мээ,
Агаар-бойдус
Аялгазын ырлай бээрлер.
Улчумал хат,
Улаан шуурган шимээн даажы,
Чалымнарга
Чалчыттынып, кончуттунар —
Хоолаан, хиилээн,
Коргуткан-даа ышкаш силер.
Чымчак салгын
Сыыладыр челбип турда,
Хире-хире
Химиренип ыглажы бээр —
Сагыш-чүрээм
Сарынналга алзы-даа бээр
Ыржым өйде
Ыыды чидип, чоргаар көстүп,
Ылым-чылым,
Ыры-шоору уяраан дег,
Көккүр дээрже
Хөрек бедик турар силер.
Согаш дивес,
Чоргаар, сүрлүг шораан даглар,
Бөмбүрзекке
Мөңгежиреп чурттаал дээнзиг,
Оглу меңээ
Омак берген эргим силер.
ЧОРГААРАЛЫМ ЧОГУМ ЧҮДЕЛ?
Амгы шагда чурттаар кылдыр
төрүттүнген
Аксым кежии, чоргааралым чогум чүдел?
Ааттынган кавайымдан, бөдей өөмден,
Аазын эмген ие-черден эгелээн боор.
Аяс, бүргег кандыг-даа хүн өже бербес
Ажыл-ишчи тура-соруум кайыын келген?
Өөредилге, ажыл-ишке чүткүлдүүмден
Өзүмүн ап, дазылданып эгелээн боор.
Авазынга ажы-төлдүң ынаа-ла дег,
Ада-чуртка ынакшылым кайыын келген?
Өлүрүкчээ дүжүп бербээн
маадырларның
Өлүмче дорт басканындан эгелээн боор.
Уругларым уругларын кижизиткен
Узун назын — кырывазым чогум чүдел?
Чонум-биле четтинчипкеш, эмеглежип,
Сорулгамны боттандырып
шыдааным боор.
ХЫРБАЧА
Шандыр, хырын иштинге
Амданныг-ла болзун дээш,
Чаглыг эът, баар, шөйүндү
Аралаштыр суп каан —
Хырбача, хырбача,
Кышкы чемим хырбача.
Чыпшыныштыр доңарга,
Чылыг өгге эргискеш,
Балды-биле чона шаап,
Пашты долдур доораар —
Хырбача, хырбача,
Кышкы чемим хырбача.
Көже-биле чемнепкеш,
Хөлбеңнедир кударга,
Чазыйланып чиксенчиг,
Чаагай чыттыг мүнүм —
Хырбача, хырбача,
Кышкы чемим хырбача.
Аалга келген улуска
Акты куткаш, улаштыр
Тавак долдур сунарым
Таптыг чемзиг быдаазы —
Хырбача, хырбача,
Кышкы чемим хырбача.
БОЙДУС БОДУ ӨӨРЕДИП КААН
Караам чажын сеңээ черле
көргүспес мен.
Каң дег быжыг, дош дег кадыг
апарган мен.
Сугнуң, оттуң хайыралын, халап-хайын
Чуртталгамда караам-биле көрүп чордум.
Баштайгы көк шымырарып үнүп кээрге,
Караам чажы, эрээн хар дег,
бүлдеш кынныр —
Ие-черим бойдузунуң оглу болгаш
Ийлээр чыгыы сагышсыраар
ынаам ындыг.
Час дег сергек, омак-хөглүг чоруурунга,
Кыш дег арыг арын-нүүрлүг болурунга,
Шаптыктарны бергезинмес сорук-күшке
Кым-даа эвес, бойдус боду өөредип каан.
ЭРИЙ БЕРБЕС
Чагган чаш хар кара черни шуглаптарга,
Чайырлаан дег, аккыр өң чайынналды.
Айдың дээрден быскан шалың кылаңайнып,
Арнымга кээп шывайлыккаш, эрип туру.
Сырын безин сыг-даа дивес ыржым дүне
Сылдыстар-ла чивеңдиржип
чырып келди —
Куштар үнү чаңгыланган хөглүг час кээп,
Куспактапкаш, чаактарым ошкай берди.
Сеткилимни дүвүреткен шак бо дүн дег,
Черим — уям, чонум — чүрээм,
чалгын ырым,
Төрээн чуртум — эртинелиг даглыг Тывам
Төлү меңээ чагган хар дег, эрий бербес.
ЫШКЫНМАС МЕН
Хову-шөлдүг, даглыг, хемниг черим сени
Холум-биле көдүрүп ап шыдавас мен.
Эгээртинмес казар байлааң — эртинеңни
Эгиннерге чүктеп алгаш, угбас-тыр мен.
Чурттаксанчыг, энерелдиг черим сени
Чүрээмге-ле сыңырып ап
шыдаар боор мен.
Угааным чарт, караам көскү чорзумза-ла
Улуг чуртум алдар-адын ышкынмас мен.
КУСПАКТАПКАН ЧЫДАР БОЛГАШ
Аалывыс кодан хоюн күзеттээр дээш,
Ажык черге хонуп чораан үе-шаамда
Дүп чок дээрде чивеңнешкен
сылдыстарны
Дүне када чарашсынып кайгаар чордум.
Бичии шаам-дыр ийин.
Чамдыктары чаштаан от дег
чүгүржүр-даа,
Шаа-даа четпейн хөмүрерип
өжүп-даа каар.
Ужур-чөвүн догааштырып билип чадааш,
Удуп каар мен. Сылдыс сүрүп
кылыйтыр мен.
Дүжүм-дүр ийин.
Агарган даң хаяаланып адып кээрге,
Алдын хүн-даа херелдерин
черже саарар —
Оттуп келгеш, көөрүмге, сылдыстар чок,
Оран-черим куспактапкан
чыдар боор мен.
Өөрүүр чордум.
ЧАЯАН
Ийи хадың чаңгыс черден үнүп келгеш,
Ийистер дег, ылгалышпас дөмей апаар.
Дазылдары доңнаттынып тутчу бергеш,
Дажыг суг-даа, шуурган хат-даа
ужур шаппас,
Даглар ышкаш, божаш дивес
күштүг апаар.
Ийи кижи сеткил-чүрээ билчи бергеш,
Изиг ханы ынакшылга бүргедиптер.
Аас-кежик кавайынга ажы-төлү
Ааттынып, өпей дыңнап өзүп келир —
Амыдырал мөңгежидер чаяан ол-дур.
Саая МАЙНАК.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1