Тываның улустуң артизи, күрүне шаңналының лауреады Надежда Наксыл бөгүн, декабрь 9-та, юбилейлеп турар. “Шынның” хоочун журнализиниң артист-биле интервьюзун сонуургап номчуңар, хүндүлүг номчукчу.
— Надежда Кууларовна, бөгүн төрүттүнген хүнүңер болгай. “Шын” солуннуң редакциязындан болгаш хөй номчукчуларывыстың мурнундан силерге байыр чедирип, моон соңгаар-даа чайынналчак чедиишкиннерни, быжыг кадыкшылды күзедивис.
— Улуу-биле четтирдим. Чоннуң ынак солунунуң оруу ак болуп, хөй-хөй номчукчуларын өөртүр хүлээлгезинге хамаарыштыр чоруу чогунгур, үүле-херээ бүдүнгүр-ле болзунам. Ооң мурнунда чылдарда “Шынга” новеллаларым чырыкче үнүп кээрге, аажок өөрүп, чалгынналып чораан мен. Чоокку чылдарда харылзаам үстү берген чүве, ам база катап харылзааны тудар бодап алдым. Бижиттинер мен.
— Бүгү назыда театр-биле амыдыралыңар холбашкан болгай, Надежда Кууларовна, ынакшылыңар күштүү ол хире-дир аа?
— Театрым эжиин ажыдып кирип кээримге-ле, сагыжым ажып келир. Эң баштай кирип келгенимден бөгүнге чедир сонуургалым, ынакшылым өскерлиш чок арткан. Аажы-чаңы аңгы-аңгы, улуг-биче хөй кижилер ажылдап турар-даа болзувусса, театрга ынакшылывыс бисти хаара тудуп, эптештирип, демнештирип чоруур деп бодаар мен. Шөлээ үезинде безин театрым сагыш-бодалымдан ыравас. Бурган авыралында, харын-даа салым-чолум театр уран чүүлү-биле холбашкан-дыр деп бодаар-дыр мен ийин.
— Бичии школачы турган үеңерде-ле шии артизи болуксап чораан силер бе?
— Чо-ок. Авам аныяанда библиотекарьлап ажылдап турган болгаш, миннип келиримге-ле, номнар номчаан олурар мен. Мариин театрының дугайында улуг альбом-номум бар, үе-үе болгаш-ла оомну ажыдып, театрны болгаш артистерни чарашсынып көөр турдум. Ыначалза-даа шии артизи болур мен деп бодавас чордум. Танцылаарынга аажок сонуургалдыг, балериналарны дыка чарашсынар мен. Школа дооскаш, Улан-Удэниң культура институдунче кирер дээш шылгалдалар дужаагаш, эртпейн барган мен. Мээң шии артизи болур салым-чолумга улуг салдар чедирген кижи алдарлыг артист угбавыс Дарый Чүлдүмовна Монгуш деп санап чоруур мен. Чадаананың Улусчу театрының бот-тывынгыр артистери С.Б. Пюрбюнуң “Кызыл үер” деп шиизин тургускан. Мен кол маадырларның бирээзи Сүрүңмааны ойнаан мен. Читага регионалдыг көрүлдеге бистиң шиивисти аажок мактаан. Меңээ “Эң эки херээжен роль” деп номинацияга тиилекчи деп дипломну тывыскан чүве. Ол үеде авам Чөөн-Хемчик кожууннуң культура эргелелиниң даргазы турган. Бажыңывыска артистер бо-ла кээр. Жюри кежигүнүнге орган Дарый Чүлдүмовна меңээ мынча дээн: “Кызылдың уран чүүл училищези бо чылын театр артистери белеткээр бөлүк хүлээп алыр деп турар. Ынаар дужаап көрем, Надь. Аңаа дөмей-ле ырлап, танцылап өөредир чүве-дир ийин”. Шынап-ла, ынаар өөренип кирип алганым ол. Башкыларым Сиин-оол Лакпаевич Оюн, Людмила Александровна Бузина оларның ачызында дыка-ла хөйнү билип, өөренип алыр аргалыг болдувус. Оон бээр бистиң театр – төрээн бажыңым апарганы ол.
— Силерни чогаадыкчы, тывынгыр ажылдап чоруур деп эскерген мен. ТР-ниң алдарлыг артизи Орлан Монгуштуң тургускан чаа шиизинде (“Көшке”) кырган-аваның кожамыктап ырлап олурарын көрүкчүлер аажок чаптаан болдур ийин. Ону кайыын тып алганыңар ол, Надежда Кууларовна?
— Мынча чылдар дургузунда үүже ууттунмастаан, сагыш-сеткил баяан-баяан. Артист кижиге эң-не кол чүве – роль. Көрүкчүлер сонуургап, сактып артып кагзын дээш, ойнап турарың рольду каастап, бир-ле онзагай чүүлдү дилеп, тывар апаар сен. Ол кожамыкты хоочун башкы, Тываның улустуң башкызы Валентина Бегзиевна Монгуштан дыңнап алган мен. Шаанда ынчаар ырлажып турган бис дээр чораан.
— Көрүкчүлер силерниң шүлүктээриңерни аажок сонуургап дыңнаар дээрзин эскерип тур боор силер аа?
— Кижи боду хөй-ле номчуттунуп, ол номчаан чүүлдерниң аразындан сагыжыңга кирген, чарашсынган чүүлдерин сценаже үндүрер болгай. Шүлүк күүселдезинге чүнү ажыглап болурул, көрүкчүлерниң сагыш-сеткилинге, чүректеринге таалалды арттырар кылдыр канчаар чугаалаза экил, чүнүң-биле каастап болурул дээн ышкаш айтырыгларга харыыны тып, ыяк белеткенген соонда, ону хөйже үндүрер сен. Ындыг дилээшкиннеримниң бирээзи – шүлүктү аялга-биле үдээри. Ол, шынап-ла, кайгамчык тывыш болган-дыр деп, өөрүп чор мен. Бистиң театрга аялгалыг шүлүктеп эгелээн артист болдум. Оон аңгыда, радио, телевидение дамчыштыр ажыл артист кижиниң чепсеглениринге дыка улуг ажыктыг болур-дур. Журналист Саяна Өндүр-биле бижиткен, тырттырган ажылдарывысты көрүкчүлер аажок бедик үнелээни өөрүнчүг. Дыка хөй кижилер ол ажылдарывысты сактып артканын меңээ чугаалап кээр чорду.
— Дөрт чыл иштинде Москвага башкылаан сургуулдарыңар – щепкинчилер-биле ам театрда кады ажылдап эгелээн силер. Оларның дугайында чугаалап берип көрүңерем.
— Оларымның дугайында чугаалай бергенимде, шынап-ла, төнчү чок баар кижи болдур мен ийин. Алексей Кара-оолович Ооржак мээң байдалымны эскерип көргеш, мынчаар чагып турган кижи: “Щепкинчилериң ам коллегаларың апарган, олар дээш сагыш аарып чорба. Боттарының оруун тыва берген артистер ышкажыл”. А мен хоржок кижи-дир мен. Ам-даа сагыш-чүрээм оларым дээш аарывышаан. Эки ажылдап чоруурлар. Чоргаарланып чор мен. 11 кижиниң 7-зи кызыл дипломнуг доостулар. Чуртунга, чонунга ынак кижилер болзун дээш, кижизидип келдим. “Шилиттинген кижилер-дир силер, артыңарда бүгү Тыва көрүп турар” – деп чагып чор мен. Бодум база олардан өөренип чор мен. Башкы деп мергежил кайгамчык улуг харыысалга-дыр дээрзин кежимге сиңирип, көрүп, билдим. Оларга ада-ие болур дээш дыка-ла кызыттым. Эгезинде “Башкы!” – дээрге, безин көрүнмес чордум. Бодумну башкы деп билбес турдум. Ам “Башкы” – дээрге, “Аай” – деп турар апарган болдур мен ийин. Улуг профессорларның кичээлдеринге олуржуп, арга-дуржулгазын өөренир аас-кежиктиг болдум. Дөрт чыл караш кылдыр эрте берген. Ам-даа өөрениксээр мен, ам-даа башкылаксаар-дыр мен. Эгезинде бир сургуулум аарый бергенин эскерип кааш, бодум дагаа эъдин хайындыргаш, быдаазын аартадып ижиртип турдум. Чаныксааш ынчап турган кижи болган. Шораан Кужаан-дыр ийин. Ам көр даан, Левитан ышкаш өткүт үннүг, онзагай артист болган.
Ол чылдарда тыва театрның директору турган Станислав Николаевич Ириль сургуулдарымга, меңээ улуг деткимчени көргүзүп, шуптувуска тыва хептерни даараткаш, чорудуп берген. Ол тоннарывысты кедип алгаш, чалгынныг-биле дөмей оюн-тоглаавысты көргүстүлер. Ол тоннарывыс-биле доозуп үнгеш, театрывыста чедип келгеннери бо.
— Москвага дыка хөй ажылдарга бөлүүңерни киириштирип, оларның арнын ажытчып келген болгай силер. Солун сактыышкыннардан чугаалап көрүңерем.
— Бир дугаар Чаа чылывысты – 2014 чылды сүттүг шай-биле уткаанывысты ам-даа чаптап, сактып чугаалажып чор бис. Кызыл шөлге аан. Метрога бисти көрген болзуңарза, оолдарын эдерткен өдүрек-ле мен. 3 чыл эрткенде, бодум сургуулдарым соонда калгып чоруур апарган мен. Шөйдүнчүп алган чоруп-ла турар бис. Тываның элчин чери-биле сырый харылзаалыг турдувус. Оюн-тоглаавысты каш-даа көргүскен бис. Шагаада мырыңай күзенчиг аалчылар апаар турдувус. Доозуп турувуста, москвачы чаңгыс чер чурттугларывыс чоктап артканнар.
Бөлүүвүстүң даргазы Өнер Кызыл-оол (Өвүр) Сайлык Сүктермаа-биле (Улуг-Хем) өг-бүле апарганнар. 3 өпеяалыг. Хемермаа Сайзан-оол (Улуг-Хем) Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү болду. Салбак Лапчар хол бөмбүү ойнаар спортчу кызывыс (Бии-Хем) база өгленип алды. Бөлүүвүстү алдаржыткан Ачыты Салчак хөөмейживис өгленген. Хеймеривис Айдызана Иргит, Надежда Салчак, Шораан Кужаан (бай-тайгажылар)—чаңгысклассчылар, чаңгыскурсчулар-дыр. Чылгычы Даваа кайгамчык танцылаар оглувус режиссураны база шенеп эгелээн. “Чылдың артизи” атка төлептиг болган кижи. Хемермаа биле Чылгычы амдыызында бот артып турлар. Чаяна Монгуш (Эрзин) – айлаң-кужувус-тур. Бии-Хем кенни болган.
Профессор Дмитрий Георгиевич Кознов (фронтучу) профессорнуң, филология эртемнериниң доктору Глафира Николаевнаның кичээлдери уттундурбас болуп арткан. Бир катап Глафира Николаевна “Мөөрей жюризинге ажылдадым. Силерниң чаңгыс чер чурттууңар Меңги Ооржак (Нагаан-оолович ред.) дээш “аарып” олурдум деп кээрге, өөрүүрүвүстү канчаар!
— Надежда Кууларовна, бо хүннерде бүгү Тыва Улустуң чогаалчызы Эдуард Байырович Мижит-биле байырлаштывыс. Чогаалчының лириктиг одуругларын силер чонга чедирип чоруур болгай силер...
— Э.Б. Мижитти туураан чогаалчы деп үнелээр мен. Аңаа, ооң чогаалдарынга дыка ынак мен. Эдуард Мижит сөске дыка камныг, ылаңгыя шииде белеткел үезинде залдан режиссёрнуң чанынга олуруп алгаш, кичээнгейлиг хынаар кижи. Чаңгыс сөстү соора адаптар болза дораан эдер. ''Өргүлдү'' ойнап турувуста меңээ келгеш, ''шүлүк хемчээлин номчууру дыка берге, чогум чүгле сеңээ бүзүреп, сөстү чазыптар-даа болзуңза,чөпшээрээр мен,Надя,''дээрге харыысалгам улам бедик тудуп, чаңгыс сөс соора номчувазын кызыдып чор мен. (Мону бүрүнү-биле киирип каар болза ажырбас боор,демги чүгле меңээ бүзүрээр деп,турар чүүл орнунга).
— Бөгүн төрүттүнген хүнүңерде, аравыска судья аваңар чораан болза, чүнү илеткээр турган силер?
— (Бодангаш). Эргим авай, мен дээди эртем чедип албаан-даа болзумза, Москвага башкылааш, кызыл дипломнуг чеди оолдар, кыстарны доостурдум. Чонум, Тывавыстың Чазаа мээң ажылымны үнелеп, Улустуң артизи деп бедик атты тывысты. Мени чырык черге чаяап кааның дээш күдүк базып мөгейип чор мен, ынак авай – деп чугаалаксаар-дыр мен.
Светлана БАЛЧЫР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №94 2023 чылдың декабрь 9
