Эргим, номчукчу! Бөгүн өөрүп ор мен. Тыва дыл хүнүнде биске дыка күзенчиг, өөрүнчүг, уттундурбас онзагай байырлал болган. Виктор Көк-оол аттыг Национал театрга Тываның Чазааның Даргазы Владислав Ховалыг “Национал чечен чогаал шаңналы” мөөрейниң дараазында тиилекчилеринге акша шаңналын тывыскан: Любовь Мижит-Доржу «Хоругдал», Лидия Ооржак «Чүрек согуу деңге соп чор», Маадыр-оол Ховалыг «Гиннес рекордунче киргеним», Зинаида Серен-Чимит «Ойнаарактарның хомудалы» дээн чогаалдары база Игорь Принцев тыва дылдан орус дылче Бады-Байыр Тараачының «Кайгал» деп чогаалының очулгазы дээш улуг үнелелди алган, күрүне шаңналынга төлептиг болганнар. Чогаалчыларга изиг байырывыс тудуп, сеткиливис ханып, адыш часкаашкыны диңмиреп турган.
Тыва Республиканың Националдар херектериниң талазы-биле агентилел чогаал адырында “Национал чечен чогаал шаңналы” мөөрейни чылдың-на эрттирип, тыва чечен чогаалдың сайзыралынга идигни берип, эки чогаал бижииринче кыйгырып турары мактанчыг-дыр. Ындыг бедик шаңналга төлептиг болур дээш кым эки чогаал бижииринче семевес боор. Тыва дыл хүнүнде шаңнал алган чогаалчыларывыс бо удаада хөй болган. Жюри кежигүннеринге шилилгени эки кылганынга өөрүп четтирдивис. Ылаңгыя келир үениң салгалдарынга бүгү назынында чүрээн бүрүнү-биле өргүп, ооң-биле чергелештир тыва чогаалдың дынын холдан ыяк салбайн чоруур хоочун башкы, чогаалчы, хөй-ниитижи Лидия Ооржактың “Чүрээм согуу деңге соп чор“ деп тускай шериг операциязынга тураскааткан патриотчу темага бижээн чогаалының аныяктарны төрээн чуртунга ынак болурунга кыйгырган сөстери чидиг болуп, күрүне шаңналынче арыы-биле киргени маргыш чок, шаңнал езулуг ээзиниң холунче кирген-дир, байыр чедирип ор мен, хүндүлүг Лидия Хорагаевна!
Маадыр-оол Бартыштаанович Ховалыг — прозачы, очулдурукчу, публицист, альпинист, хөй-ниитижи. Тываның улустуң чогаалчызы кайгамчык эрес, шыдамык-тыр силер! Чогаалчывыстың кадыы арай кошкай берген-даа болза, оңнап-солагайлап бижиир, орустап-тывалап чугаалаар дээни ышкаш, бодунуң маадыр адын дагын көргүзүп, күзенчиг чогаал шаңналын алганы улуг тиилелге-дир! “Гиннесс рекордунче киргеним” деп чогаалы школачыларга, аныяктарга – улуг белек. Дөскел чок эрестиг бичии оолдар патриотчу, дидим эрес болуп, ол хире үезинде чайгаар сонуургак өзүп келир. Оон аңгыда, ук номда тыва уругларның психологиязының чажыды көстүп турар. Школачыларга номчулга мөөрейин эрттиреринге идиглиг ном. Күрүне шаңналынга төлептиг болган өске-даа эш-өөрнүң чогаалы номчукчуларга улуг белек болганынга бүзүрээр мен. Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң кызымак күш-ажылы мында база көскү. Тывадан дашкаар парлалга шөлүнде аттарывыс көстүп, арыннарывыс чырып тур. Чаа номнар үнүп турза-даа, биске чаңгыс четпес чүүл бар. Кызыл хоорайда тыва чогаалчыларның болгаш эртемденнерниң чогаалын садып-сайгарып турар таптыг ном садыы чогундан, чаа үнген номнарны тып номчууру дыка берге. Номчукчу болгаш чогаалчы кижиниң аразында харылзаа чок болуп турар.
Бо айтырыгны чогуур деңнелге тургузар үе келген. Тыва номнарны кайда садып турарыл? Ындыг айтырыг турбас кылдыр номчукчуларның дилээн хандырар болза эки. “Ном саңы дээрге-ле билиглерниң үнер дөзү. Ном – кижиниң өңнүү. Эртемнерни номдан тывар, эртинени черден казар” деп мерген угаадыгны утпаалыңар.
Лидия ИРГИТ, хоочун журналист.
«Шын» №93 2024 чылдың декабрь 4
