Тыва Республиканың амгы Конституциязы Тываның төөгүзүнде тоску Үндезин хоойлу. Ону референдумга бүгү чурттакчы чоннуң хөй-ниити деткиишкини-биле 2001 чылдың май 6-да хүлээп алган.
1921 чылдың август 15-те Таңды Тыва Улус хамаарышпас бот догуннаан тыва күрүнениң тургустунганын Таңды кожууннуң Суг-Бажынга, Атамановка (амгы Кочетов) суурга чарлап тура, эң-не баштайгы Үндезин хоойлуну хүлээп ап, ооң утказы-биле тургузукчу шуулганның киржикчилерин таныштырган. Таңды Тыва Улус бот догуннаан хамаарышпас күрүне, хоойлу мурнунга шупту хамаатыларның дең эргелии дээш күрүнениң үндезини боор чүүлдерни бо документиге быжыглаан.
Тыва күрүнени тургузарын углап-баштап, ооң Үндезин хоойлузун ажылдап кылырынга улуг рольду ойнаан ноян Моңгуш Буян-Бадыргының, ооң чаңгыс үзел-бодалдыг эжи Иннокентий Сафьянов дээш өскелерниң-даа күрүне тургузуунга эртем-билииниң деңнели болгаш ол үениң ниитилел-политиктиг байдалы-биле холбаштыр баштайгы тыва Конституцияда чиг чүүлдер эвээш эвес болган. Чаа тургустунган күрүнениң социал-экономиктиг хөгжүлдезинче чаа көрүш, тыва ниитилелде өскерлиишкиннер Үндезин хоойлуну эде ажылдап кылырын негей берген. Аныяк күрүнениң бурунгаар хөгжүлдезиниң уг-шии, хамаатыларның эрге-ажыы дээш өске-даа социал-политиктиг айтырыглары элээн тодарадыр айыттынган Таңды Тыва Улус күрүнениң чаарттынган 2-ги Үндезин хоойлузун ол-ла 1921 чылда хүлээп алган.
Тыва күрүне бурунгаар сайзырап, ооң удуртукчулары болгаш хамаатылары ниитилел-политиктиг айтырыгларга улам-на кажарап, арга-дуржулгазы байлакшаан тудум-на, Үндезин хоойлуга өскерилгелерни киирип, ону чаартып турган. Оларның утка-шынары ол үедеги эрге-чагыргада, ниитилел-политиктиг тургузугда өскерлиишкиннеринге дүгжүп турганы төөгүден билдингир. Чижээлээрге, 1930 чылдың октябрь 18-те Тыва Арат Республиканың VII Улуг Хуралының хүлээп алганы Үндезин хоойлузу ёзугаар хамнар, ламалар болгаш феодалдыг Тыва үезинде эрге-чагырга ээлеп чорааннарның соңгуур эргезин казаан.
Тыва Арат Республиканы Совет Эвилелинге 1944 чылда каттыштырган соонда Тываның конститустуг тургузуунга болгаш Үндезин хоойлузунга улуг өскерилгелер болган. Тыва Автономнуг область, Тыва АССР үезинде Тываның Конституциязы ССРЭ-ниң Конституциязы-биле чүүлдешкек утка-шынарлыг апарган. Ол үени политиктиг тайылбырлакчылар конститустуг тунугуушкун деп санап турар.
1991 чылда Совет Социалистиг Республикалар Эвилели буступ дүшкен, эвилелдешкен республикалар боттары башкарлып чоруткан, чаа Россия күрүне чүгле оңгарлып орар үеде Тыва АССР-ни Тыва Республика кылдыр эде адаан, ооң Үндезин хоойлузун ажылдап кылган. Россияда ниитилел-политиктиг сандараашкынның иттирии-биле “РФ-тиң составындан үнүп болур” деп чүүлдү аңаа киирген. Бо чүүлдү конститустуг ажыл-чорудулгага бурунгаарлаашкын кылдыр тус черниң ынчангы политиктери тайылбырлап турганнар. Ук чүүл РФ-тиң 1993 чылда хүлээп алган Конституциязынга дүүшпейн баарга, ТР-ниң Үндезин хоойлузунга өскерилгелерни киирер ужурга таварышкан. Россияга үстүнден куду эрге-чагырга болгаш конститустуг тургузуг күштелгени-биле, Тыва дээш өске-даа регионнарының конституциялары Россия Федерациязының Үндезин хоойлузу-биле дүүшкек боор ниитилел-политиктиг байдал күштүү-биле быжыгланган.
Кайы-даа күрүнеге Конституция кол үндезин хоойлу болган төлээде, күрүнениң хоойлу-дүрүмүнүң, эрге-чагыргазының, хамаатыларның эргелериниң болгаш хүлээлгелериниң айтырыгларын өйлеп, сандараашкын болгаш буураашкындан камгалал боор ужурлуг.
Россия Федерациязының Конституциязынга дүүшкек Тыва Республиканың Үндезин хоойлузу регионга турум ниитилел-политиктиг байдалдың, кижилерниң эрге-ажыктарының, төлээлекчи болгаш күүседикчи эрге-чагыргаларының чогумчалыг ажылының магадылалы бооп турар.
“Шын” солуннуң ниитилел-политика килдизи.
«Шын» №33 2024 чылдың май 4
