Николай Федорович Катанов (Хызыл оглу Пора) 160 харлаан

Николай Федорович Катанов (Хызыл оглу Пора) 160 харлаан

(май 1862 – март 1922)

📢 Чөөн чүк чонунуң тургузуп каан ай календары-биле үнүп келген Пар чылы төөгүлүг болууш­куннар-биле байлак. Оларның бирээзинге тываларның дылы түрк дылдыг чоннарның дылынга дөмейлешкек деп эртем талазы-биле баштайгы шинчилел ажылын өске түрк дылдыг чоннарның дылдары-биле деңнеп тургаш, түңнел үндүрген база урянхайлар болгаш оларның чериниң дугайында номнар даңзызын чыып, баштайгы библиографтыг ажыл тургускан Николай Федор­ович Катановтуң төрүттүнгеш, 160, чок болгаш, 100 чыл болган ою болур.

1904 чылда Санкт-Петербург хоорайга библиограф болгаш литературовед Семен Афанасьевич Венгеровтуң «Орус эртемденнер болгаш чогаалчылар» деп төөгү-литературлуг словарь номунда тускай дүрүм езугаар тургускан анкетада Н.Ф. Катановтуң бодунуң дугайында бижээни: «Родился в 1862 году 6 мая в местности Изюм, на левом берегу среднего течения реки Абакан, впадающей в Енисей. Отец мой был татарин племени Сагай, а мама татарка племени Каш…». Улаштыр бижээнин тыва дылче очулдурарга, мындыг: «Ачамның талазындан Сагай аймак Енисей губерниязының түрктери болур кара кыргыстар дээрге Абакан хемниң шынаазындан орус казактарга кыстыргаш, Кыдаттың соңгу-барыын талазында даглар аразында чыдар черлерже тарап чоруй барган». Допчу намдарында оон ыңай бижип турары: «Бичии турумда бистиң аалдың кижилери хем-сугларга, арга-арыгларга, от-көске чалбарып, чажыг чажар турганы сагыжымда арткан…». Ховуга чааскаан хой кадарып чорааш, бодап чораан чараш күзелдери ооң чүдүлгелиг чо­раанын бадыткап турар: «Кажан-бир шагда бо булуттарның ындындан бир-ле хуулгаазын кудай келгеш, биске аас-кежикти эккээр чадавас...».

Чогум Катановтуң шын ады Хызыл оглу Пора. Допчу намдарында одуруглардан алырга, «Ыдыктыг Николай хүнүнде православ шажынның ламалары бичии оолдарны, бисти, чыып алгаш, чундургаш, Николай деп чаа аттар берген, ынчалдыр бистиң өг-бүлевиске (улуг болгаш бичии) ийи Николай бар апарган…» 1869 чылда, Катанов 7 хар чеде берген турда, чаңгыс чылдыг школа Аскизке ажыттына бээрге, ынаар өөренип кирип алгаш, номчуп, бижип, орус дылды шиңгээдип, хөй солун чүүлдерни билип алыр аргалыг апаар. Бичиизинден тура эки чүүлдерже, эртем-билигже сонуур­галы, чүт­күлдүү, өөрениксээр изиг күзели 1876 чылда Абакан хемден ийи-үш хонук дургузунда хемелеп, Красноярскиге келгеш, классик­тиг гимназияның шылгалдаларын эртип, өөрени бээринге чедирген. 14 харлыг Катановка бай садыгжылар ажы-төлүнүң аразынга өөренири амыр эвес турган чадавас. Ынчангаш допчу намдарында гимназияга өөренип турган чылдарының дугайы барык чок деп болур. Ол чылдарга хамаарыштыр: «Эң-не чылыг сактыышкыннарны гимназияга ында-хаая лекция номчуп кээп турган чурт-шинчилекчизи И.Т. Савенков арттырган» деп бир бижээн.

100 ажыг чыл эрткенде, төөгү эртемнериниң доктору Владимир Григорьевич Дацышен архив болгаш ол өөредилге черинге хамааржып болгу дег документилер-биле ажылдап тургаш, Катановтуң кады өөренип чо­раан өөрүнүң, башкыларының ат-сывын, ховар чуруктар дуга­йын тодарадып, «Катанов – воспитанник Красноярской гимназии» деп ховар болгаш дыка үнелиг ажылды бижип парлаткан. Николай Катанов ол гимназияның төөгүзүнде бир дугаар алдын медаль-биле доос­кан гимназист болган. Гимна­зияга өөренип тургаш, төөгү башкылап турган бир башкызының деткимчези-биле хакас чоннуң тоолчургу чугааларын, тоолдарын, езу-чаңчылдарын, улуг назылыг кижилерден хакастарның эрткен үезиниң дугайында сактыышкыннарын дыңнап, бижип, эртемче баштайгы базымын эгелээн деп болур. Ол чылдарда бижип алганы «Описание шаманского бубна и костюма сагайского племени» деп ажылы Г.Н. Потанинниң «Очерки Северо-Западной Монголии» деп номунга 1883 чылда парлаттынар.

1884 чылда гимназия соон­да Катанов Санкт-Петербург университединиң чөөн чүк чон­нарының дылын өөренир факультеттиң шылгалдаларын дужаап алгаш, өөренип кириптер. Ол дугайын Минусинскиниң Мартьянов аттыг музейиниң архивинде бир чагаазындан номчуурга, мындыг: «Поступил на восточный факультет и занялся изучением арабского, персидского, турецкого и его наречий. Экзамены сдал, благодаря Богу, отлично, за что получил прибавку к стипендии. Кроме университетских предметов, изучаю древние языки из урало-алтайских языков под руководством одного академика». Чогум ол академиктиң адын чагаада адаваан, ынчалза-даа даап бодаарга, түрк дылдар шинчилеп турган немец эртемден Фридрих Вилгельм бооп чадавас. Ол немец эртемден түрк дылдар өөрениксээн күзели-биле 1859 чылда Россияга чедип келгеш, Василий Васильевич Радлов деп аттыг Россияның хамаатызы болуп Барнаулга дылдар өөренип, каш чыл ажылдааш, 1884 чылда Санкт-Петербургка чедип келген турган үези.

Катановтуң студент чылда­рының дугайында эштери­ниң арттырган сактыышкыннарындан алырга, «Чаңгыс-даа лекция үспес, демир-үжүк кыдыраажынга камныы аажок, чаңгыс демир-үжүүнүң ында-хаая чүгле перозун солуп алыр, чараш холунуң үжүү-биле лекцияларны дыка кичээнгейлиг бижиир турган...». Материалдыг таладан чеже-даа түреңги, аштанчыг турган-даа болза, эртем-билиг чедип алыр сорулгазын ол салбас.

1889 чылда университетти чедиишкинниг доозупкан турда, Орус географтыг ниитилел, Петербургтуң эртемнер академиязы, Улус өөредилгезиниң яамызы Катановту Джунгария, Моол, Туркестан, Сибирь чоннарының дылын, культуразын шинчилээр даалга бергеш, узун хуусаалыг сургакчылаашкынче чоргузар. Ол үеге чедир тываларның база тофаларның дылынга, культуразынга хамаарыштыр бижиттинген ажыл орус дылда чок турган.

1889-1892 чылдарның экспедициязы Катановтуң езулуг эртемден кылдыр хевирлеттинип быжыгарынга улуг салдарлыг болганын башкызы В.В. Радловче орук дургаар бижип турган чагааларындан номчуп болур. Тергелиг, хемелиг, аъттыг, чадаг, салдап дээш, ылаңгыя Тывага келгеш, Хем-Белдири, Чаа-Хөл, Шагаан-Арыг, Чадаана, Ак-Суг болгаш Хемчик хемнерниң чоо­гунда аалдардан чыып алган материалдары-биле (чүгле дыл, фольклор эвес, археология, этнография болгаш оон-даа өске), даалгазын чедииш­кинниг күүсетпишаан, эртемге кайы хире улуг чайынналчак ажыдыыш­кын кылганы, чамдык ориенталистерге, тюрколог, этнограф эртемденнерге таарымча чок болу бергенин Н. Катанов боду якутовед Э.К. Пекарскийге бижип турган.

Экспедиция соонда Санкт-Петербург университединге ажылдаар хостуг олут чок болу бээр­ге, дөрт чыл дургузунда чыып алган тываларның дылының дугайында ажылын ном кылдыр үндүреринге белеткевишаан, репетитор шактар ап, амыдырап турда, Казань университединге ажыл тыпты бээрге, 1894 чылдың январь айдан эгелеп ажылдап кириптер. Казаньга тургаш, «Опыт исследования урянхайского языка…» деп улуг ажылының чамдык кезектерин баштай Казань университединиң «Эртем демдеглелдеринге» парладып тургаш, сөөлзүредир Казаньга тускай ном кылдыр 1903 чылда чырыкче үндүрүп парладып алыр». Ном тюркология эртеминиң алдын үүжези болуп, бо хүннерге чедир эр­темденнерниң сонуургалын оскунмайн турар. Келир 2023 чылда бо улуг ажылдың чырыкче үнүп келгенинден бээр 120 чыл болур оюнда каш-даа экземпляр болза, катап парлаттынып көстүп кээрин библиотекарьлар идегеп, манап турар бис.

1914 болгаш 1917 чылда Россия­га болган болуушкуннар чүгле Катановка эвес, ниитизи-биле элээн хөй интеллигенцияга ажылдап амыдыраар арга чок кы­загдаашкыннарны тургузуп, элээн нарын байдалды болдурар.

1914 чылда бүгү назынында чыып чораан ховар библиотеказын Катанов садар ужурга таваржып, материалдыг берге байдалга келгеш, 1922 чылдың март айда бодунуң 60 харлаар хүнүнге каш хонук четпейн тургаш, чок болур.

Н. Катановтуң ол ховар библиотеказын бо хүннерге чедир түрк интеллигенция чаңгыс-даа ном чидирбейн хумагалыг кадагалап, ажыглап турары кайгамчык. Ооң фондузунда ам ховартай берген номнар-биле делегейниң дыка хөй чурттарындан эРТЕМДЕННер шинчилел ажылы кылып, ажыглап турар.

Зоя Монгуш,

А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңында библиограф.

Чурукту интернет четкизинден алган.