Күш-ажылдың кижизи
Төөгүлүг 100 чылдың дургузунда
Төрээн кожуунум хөйнү кылып хөгжээн.
Чонувустуң бо хүнге чедир эрткен оруун
Чоргаарланып, алгап-мактап сактыылыңар.
Дээрде эң-не чырык сылдысты тыва улус Шолбан деп адап турар. Ооң дугайында хөй янзы ырылар чогааттынган. Ооң ады-биле кижилер эң-не бердинген ынак кижилерин адап турар, ооң-биле кайгамчык чараш аныяк кыстарны, херээженнерни деңнеп чугаалаар. Амыдырал-чуртталгазы Шолбанның чырыы ышкаш шак ындыг үнелиг, чонга хүндүткелдиг улуг назынныг кижилер база бар.
Кара-кыс Монгушовна Кара-оол оларның бирээзи. Бо угбам-биле чаңгыс черге ажылдап, чоокшулажып, чоок эдержи бергенимге, канчаар-даа аажок өөрүп чоруур мен. Кара-кыс Монгушовна – Шагаан-Арыг хоорайның хүндүлүг чурттакчызы, күш-ажылдың шылгараңгайы, ажы-төлүнүң, уйнуктарының энерелдиг авазы, кырган-авазы, кады чурттаан эжиниң бүзүрелдиг чөленгиижи.
Ол Улуг-Хем кожууннуң К.-Э.К. Кудажы аттыг төп ном саңынга хөй чылдарның дургузунда үре-түңнелдиг ажылдаан. Бөдүүн библиотекарь, ие бодунуң чаагай ажыл-ижи-биле чонунуң хүндүткелин чаалап ап шыдаан. Аңаа бис чоргаарланып, улуг хүндүткел-биле сактып чугаалажыр бис.
Кара-кыс Монгушовна кончуг аныяанда Канск хоорайга библиотекарь эртемин чедип алган. Культура яамызының хуваалдазы-биле баштайгы ажылчын базымын Аксы-Барлык суурга эгелээн. Ол көдээ суурга ажылдап чораан чылдарын сактып чугаалай бээрге, улуг сонуургал-биле дыңнаар бис. «Ол үеде библиотекарь кижи сүт-бараан фермаларынче, малчын аалдарже, хову бригадаларынче үнүп, номнарны чедирип турган. Бүгү саанчылар, малчыннар номнарны үлежип, сонуургал-биле шилип аппаары билек, тус-тус номнарның маадырларының дугайында солун чугаалар эгелээр. Ооң соонда ажыл-херекке баргаш, сөөлүнде барып амыдырал айтырыынга барып чедер. Солун-даа үелер турган ийин»– деп, Кара-кыс Монгушовна бодунуң аныяк үелерин мынчаар сактып чугаалаар кижи чүве.
Бодунуң сеткилинге таарышкан ажылын шилип алыры улуг аас-кежик. Кара-кыс Монгушовна 20 ажыг чылдарның дургузунда ном саңынга ажылдаан. Баштайгы бергелерни-даа аңаа көрген. Библиотекарьның ажылын улус баштай көөрге, келген кижиге ном бижип бээр, ол-ла ышкаш сагындырар. Шынында ол ындыг эвес, кижи бүрүзү аңгы-аңгы сонуургалдыг. Номчукчунуң сонуургалын хандырары – библиотекарьның хүлээлгези. 2010 чылдан тура Кара-кыс Монгушовна Улуг-Хем кожууннуң К.-Э. Кудажы аттыг төп ном саңының чаа номнар бүрүткээр килдизиниң эргелекчизи болуп, аңаа хүндүлүг дыштанылгаже үнгүжеге чедир ажылдаан.
Боду биче сеткилдиг, дузааргак, аныяк-өскенге үлегер-чижектиг. Хүндүлүг дыштанылгаже үнүп тура, ажылдап олурган өрээлинге пластик соңгаларны салдырып бергени биске кончуг улуг белек болган.
«Үлегерден – быжар» дижир. Авазының ажылынга, амыдыралынга кызымаа, ооң үлегери, негелделии уругларынга база үлегер-чижек болган. Кара-кыс Монгушовнаның үш кызы дээди эртемни чедип алган. Улуу Айдана – экономист, ортуну Алена – уруглар эмчизи, хеймери – юрист.
«Кежээниң мурнунда – хүндү» күш-ажылга ынак кижини ынча дээр бис. Кара-кыс Монгушовна ажыл чок анаа черле олурбас, кезээде бир-ле ажылды кылган турар. Херээжен кижиниң кылыр ажылын шуптузун билир: ногаазын дузаар, кат-чимизин хайындырар дээш төнчү чок. Бажыңынга эптиг болгаш сагышка таарымчалыг байдалды тургузарын кызыдар.
Ындыызы-биле бажыңында хамык чүве эңме-сескелиг, таарымчалыг, арыг-силиг. Ооң эң-не ынак ажылы – ногаа тарып, бажыңын долгандыр чүзүн-баазын чараш өңнүг чечектерни олуртуру. Оларны ажаап-карактаары, чашпан-сигенден аштаары. Оон ыңай номнар чыырынга ынак. Улуг чогаалчыларның чыынды номнарын четчелеп садып алыр. Чаа ном үнген болза, ону сураглап чорааш, садып алыры аңаа чаңчыл апарган.
Кара-кыс Монгушовнаның кады чурттаан эжи, үш кызының ачазы Климентий Оюнович Кара-оол база төлептиг ада. Ол боду топтуг-томаанныг, эрес-кежээ, чугаакыр, оюн-баштак. Хостуг үезинде аңнап, балыктап, кат-чимис чыып чорааш, дыштаныр чаңчылдыг.
«Честеңер эвес болза, мээң күрүне ажылынга ажылдаарым-даа чөгенчиг турган ийин, дуңмаларым» – деп, Кара-кыс Монгушовна чугаалап орар кижи. Шынап-ла, Кара-оолдар үлегерлиг ада-ие. Ада-иезиниң эрге-чассыг сагыш салыышкынынга өскен уругларының, уйнуктарының өөредилгези, кижизидилгези, ажыл-агыйы база-ла өскелерге үлегер-чижек болуп чоруур.
Сай-Суу ТАРЫЙМАА, Улуг-Хем кожууннуң К.-Э.К. Кудажы аттыг төп ном
саңының методизи.
«Шын» №100 2023 чылдың декабрь 30
