Шагдан тура улус караңгы имирде дээрже кайгап, кылаңнашкан хѳй-хѳй сылдыстарны, мѳңгүн айда ойбактар ышкаш баажызы билдинмес тывызыксыг чүүлдерни кѳрүп магадап-ла келген...
Хѳй-хөй эртемденнер кызыгаар чок бо бүгү солун чүүлдерниң баажызын тывары-биле янзы-бүрү солун, тывызыксыг даап бодаашкыннарны үндүрүп (кылып) келген. Өртемчей канчаар тургустунганыл? Сылдыстар чүге янзы-бүрү кылдыр чырыырыл? Ай чүге аңгы-аңгы фазаларда өскерлип турарыл? Ында улус чурттап турар бе? Ѳске планеталарда чүү барыл?...
ХХ чүс чылда кижи тѳрелгетен делегейниң тургузуун, октаргайның делгемнерин черден эвес, а харын-даа октаргайның бодундан кѳѳр аргалыг апарган. Амгы шагның телескоптары кожа чыдар сылдыстар системазын кѳѳр чогумчалыг байдалды биске тургузуп турар-даа болза, бис Хүн системазының кыдыында чүү болуп турарын билбес хевээр артып турар бис.
Октаргай кызыгаар чок, делгем, чажыт болганы-биле бис ону долгандыр чүү болуп турарын билбес бис. Ындыг-даа болза эрткен чүс чылдың дургузунда делегейниң эртемденнери Өртемчей дугайында хѳй-ле солун барымдааларны тыпканнар. Оларның чамдыызын сонуургаалыңар.
ОКТАРГАЙНЫҢ БОК АРТЫНЧЫЛАРЫ ДЕЛЕГЕЙНИ ДЭЭСКИНДИР УЖУП ТУРАР
Делегейниң баштайгы кылымал спутнигин («Спутник-1» деп совет космос аппарады) 1957 чылдың октябрь 4-те, 61 чыл бурунгаар ужуткан.
Бо үениң дургузунда кижи тѳрелгетен бодувустуң ак-кѳк планетавысты бокталдырып четтигипкени хомуданчыг. Аңгы-аңгы медээлерден алырга, бо хүнде ийи граммдан 15 тонна чедир аар деңзилиг 250–500 муң объект делегейни долгандыр дыка дүргени-биле ужуп чоруп турар. Оларга ооң мурнунда ажыглап турган спутниктерниң «артынчылары», космос корабльдериниң чедир кыппаан кезектери, ужудуушкун үезинде чиде берген артык кезектер болгаш ѳске-даа чүүлдерин хамаарыштырып болур.
Олар колдуунда аразында үскүлежип, муң-муң үүрмек кезектер болуп тарап ужуп турар. Ол ужуп турар объект бүрүзү 9834 м/с дүрген ужуп турарын болгаш инерциязын барымдаалааш, «эптиг» шимчеп, космонавтының идик-хеви, скафандры хамаанчок, бүдүн космос станциязын кемдедип, узуткап болур айыылды тургузуп шыдаар.
Амгы үеде космос шинчилекчилери башкарыкчы улуг эртемденнер бо бүгү космостуң артынчы боктарын канчаар чыырының (азы ол-ла черинге узуткаарының) айтырыын чидии-биле көдүрүп турар.
ВЕНЕРАДА ХҮННҮҢ ДУРТУ ЧЫЛДАН УЗУН
Хүннүң системазында Венера эң-не элдептиг планета болуп турар. Бирээде, өске планеталарга бодаарга, чааскаан дедир долганып турар. Чүге дедир долганып турарының дугайында эртемденнер чаңгыс түңнел үндүрүп шыдавайн, ам-даа маргыжып турар.
Ийиде, Хүн системазында эң-не изиг планета болур. Ооң температуразы 462о С. Венераның атмосферлиг базыышкынын Черге деңнээрге, 92 катап көвей болуп турар.
База бир элдептиг чүүл болза, бо планета бодунуң өзээнге бодаарга, Хүннү долгандыр дыка дүрген дескинип турар. Түңнелинде, Венераның бир хүнү Черниң 243 хонуунга деңнежир, а чыл – 225 хонуу. Бир хүннүң дурту бир чылдан узун!
ХҮН СИСТЕМАЗЫНЫҢ НАЗЫНЫ 4 МИЛЛИАРД 570 САЯ ХИРЕ ХАРЛЫГ
Хүн системазының ылап шын назы-харын тодарадыры берге. Ындыг-даа болза эртемденнерниң санап турары-биле алырга, бистиң Черивис 4,571 млрд чыл болуп турар. Ооң-биле чергелештир эртемденнер Хүннүң кызыгаар чок өзүп турарын демдеглеп турар. Тодаргайлаарга, 5 млрд чыл болгаш Хүн амгы турарындан каш катап улгады бээр, а 7,5 млрд чыл болгаш, Хүннүң кыры Черни бүрүнү-биле сиңирип алыр.
СЫЛДЫСТАР ОРУУНУҢ УЗУНУНУҢ ХЕМЧЭЭЛИ 105700 ЧЫЛГА ДЕҢНЕЖИР
Ол дээрге бистиң галактиканың төвүнге чедеринге чедир 450 000 000 хире чыл негеттинер.
ХҮННҮҢ ДОЛУ ДОЛГАНЫРЫ 30 ХОНУК ДУРГУЗУНДА УЛАМЧЫЛААР
Черниң долу долганыры 24 шак болза, Хүннүң долу долганырынга 25-тен 35 хонук негеттинер.
"Шын" №25 2023 чылдың апрель 8
#Шынсолун #Тыва #Космонавтика #Октаргай