Чылдар эрткен тудум дайын чаңгызы ырап бар чоруур. Маадыр өгбелеривисти утпайн сактып, чоргаарланып чоруур болзувусса, олар чүректерге мөңге дириг артар. Чаа-Хөл кожуундан база бир эки турачы, Тываның төлептиг кыстарының бирээзи Норжуң Балчыр-ооловна Кыргыс (өөнүң ээзиниң аайы-биле фамилиязы Суукай).
Норжуң Кыргыс Үрбүн кашпалында Кара-Дыт деп хонашка 1923 чылда төрүттүнген. Кадыр даглар бүргээн, арга-эзим хаажылаан, агаар-бойдузу чараш байлак оранынга эш-өөрү-биле кады ойнап, мал-маган соондан халып, дозуп чорааш, эрес-кежээ аңчы кыс бооп өзүп келген.
1938 чылдың августа Чаа-Хөл кожууннуң Үрбүн суму чагыргазынга ажыл-ишчи базымын эгелээн. 1942 чылдың эгезинде Тываның радиокомитединге секретарь-машинистеп ажылдай берген. 1943 чылдың сентябрьда тыва эки турачылар-биле кады фронтуже аъттаныпкан.
Тыва эки турачылар Украинада хөй хоорай, суурларны хосташканын билир бис. Хып дээн чалыы Норжуң Кыргыс балыгланган хөй солдаттарның балыын шарып, ок-боо адаандан үндүр сөөртүп, амы-тынын камгалаан. Сурмичи тулчуушкунунга Салчак Даржаа оглу Данзын-оол будунче аттырган, ооң балыын шарып доозуп турда, чоогунда бир кижи ыыткыр човуртааны дыңналган. Норжуң үңгеп чеде бээрге, орус солдат болган. Солдатты бодунуң шинелинге салгаш, Данзын-оолдуң чанынга сөөртүп эккелген. Балыгланган дайынчыларны тулчуушкун үезинде санитарларга хүлээткен.
Дайынга өлүмнү, уё-човуурну хөөнүнге чедир көрген Норжуң Кыргыс Тывазынга амыр-менди чанып келген. 1944 чылда Тыва область судунга секретарь-машинакчылап ажылдай берген. 1949–1957 чылдарда Кызыл хоорайның партия комитединге секретарь-машинакчы ажылын уламчылаан.
Оюн Суукай-биле өг-бүле туткаш, ажыл-амыдыралының аайы-биле Таңды кожууннуң Бай-Хаакче көшкен. Норжуң Балчыр-ооловна аңаа дааранылга комбинадынга хөй чылдар дургузунда ажылдаан, тайбың ажыл-ишке төлептиг үлүүн киириштирген.
Норжуң Суукай Үрбүн-Кашпалда төрелдеринге бо-ла аалдап келгилээр турган. Ылаңгыя Чаа-Хөлде «Найырал» совхозтуң Үрбүн салбырының мурнакчы малчыннары, честези Донгак Санчыевич биле угбазы Айыраа Терек-ооловна Маскыр-оолдарга бо-ла келир.
Хөгжүмчү салым-чолун Үрбүн-Кашпалдың бойдузу чаяан, караа көрбес алдарлыг композитор Солаан Кыргысович Базыр-оолдуң адазы Кыргыс Балчыр-оолович Базыр-оол кандыг-даа хөгжүм херекселдеринге ойнаар, ырлаар, «Ачыты-Кезер» деп тоолду хондур безин алганы аарак ыдар, чечен-мерген ааскыр-сөскүр аңчы кижи чораан.
Кыргыстарның Базыр-оглу
Хылдыг хөгжүм ойнай бээрге,
Кыр-ла-шокар аскырының
Чыраа чоруу кире-ле бээр.
Базыр-оол Кыргыстың кады төрээн дуңмазы Норжуң Балчыр-ооловна Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи. База бир дуңмазы Наталья (Дызылаа) Борисовна (Балчыр-ооловна) Тыртык-Кара партия, советтер ажылының хоочуну. Наталья Борисовна хып дээн чалыы үезинде Кызыл Шеригже чорудар белек чыгжып, Айыраа Терек-ооловна-биле кады белекти Херемеден Чаа-Хөлге ийи удаа чедиришкен.
Дайынның ажыг-шүжүү, ыы-сыызы, каргыш-хилинчээн көрүп эрткен Норжуң Балчыр-ооловна Кыргыс (Суукай) дег фронтучу аваларны сактып, чалыы салгалдарга дайынның аар уржуктарын билиндирип, оларның дугайында аныяк-өскенге чугаалап берип, солун-сеткүүлдерге бижиир болзувусса, оларның маадырлыг чырык овур-хевири уттундурбас.
Украинаны немец фашистерден хостаарынга киржип чораан эки турачы Норжуң Кыргыстың эрес-маадырлыг чоруу, овур-хевири уттундурар хамаанчок салгалдары дамчып, улам чырык-чылыг, эргим апарган. Норжуң Балчыр-ооловнаның уруунуң уруу Анжелика Серен-оолдуң оглу Айдың Серен-оол Украинага Россияның дайынчы хөделиишкиннеринге 2014 чылдан киржип келген. Ооң төөгүзү мындыг болган. 2013 чылда Красноярскының медицина университедин дооскаш, республика эмнелгезинге хирург эмчи бооп ажылдап тургаш, Россияның Чепсектиг күштеринге шериг албан-хүлээлгезин эрттирери-биле, эки туразы-биле чорупкан. Шериг албанын 2014–2015 чылдарда Россияның Камгалал яамызының Кол разведка эргелелиниң тускай сорулгалыг шериг кезектериниң бирээзинге эрттирген. Шыңгыы дайынчы белеткелди эрткен. РФ-тиң Чепсектиг күштериниң тергиини, Россияның Чепсектиг күштериниң кол командылакчызының курлавырынче Айдың Серен-оолду киирген. Шеригден халашкаш, республика эмнелгезинге хирург эмчи болуп ажылдап турган. Украинага тускай шериг операцияны Россия эрттирип эгелээрге, Тывадан ынаар чоруткан эмчилер бөлүүн хирург Айдың Серен-оол удуртуп чораан. Ооң соонда база Луганск биле Донецк республикаларга база катап чедип, шериг госпитальдарынга ажылдап, дайынчыларның амы-тынын камгалаарынга улуг үлүүн киирген. РФ-тиң Президентизиниң Хүндүлел бижии, Донецк Республиканың Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижии, Тываның Баштыңының Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан.
Эмчи болгаш дайынчы Айдың Эресович Серен-оол тайбың-даа үеде, дайын-чаа-даа үезинде кижилерге эмнээр ачы-дузазын чедиреринге кезээде белен.
Тыва эки турачыларның эрес-маадырлыг дайынчы ат-алдарын аныяктар төлептиг уламчылап чоруурун Норжуң Балчыр-ооловна Кыргыстың болгаш ооң ук-салгалының үлегер-чижээ бадыткап турар-дыр.
Дегут ДЕМЧИК.
Чаа-Хөл суур.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19
