Мен дөрт класска шыдыраа саттырып алгаш, өөрлерим оолдар-биле кады аңаа ойнап өөренип алдым. Мээң дуңмам Дамбаш-оол оюнга киришпейн, кыдыындан көрүп орган кижи. Оон билдине берзе-ле, кижим шыдыраада шупту боданы, оолдарны канчаар көжерин билир болган. Ам-на амыраан мен, шыдыраа ойнаар эш-өөр дилевес, дуңмам-биле иелээ ойнап кааптар бис. Эгезинде мен удуп алыр турдум, оон бир канчангаш миннип кээримге, уттурар апарган болдум. Чүү кончуг хей боор, школаже барбайн турар хирезинде мени безин удуп каар деп барган! Шыдашпайн шыдырааны тө чажыптым, ооң ужурундан ол менче хорадай берди. Ам иелээ тутчуп үнген бис, чүү-даа болза, кижиңни нугуштап кааптарымга, ол өжеш кижиң мени кудумчуда кудук чанынга чедир сывырды, ооң чанынга турган шуваганчы кадай ону харын соксаткан.
Дамбаш-оолду ийи класс чеде бээрге, баштай хар конькизинге, ооң соонда Хемчиктиң кылымал дош кырынга, аай-дедир сөөртүп тургаш, бут кырынга быжыг турар кылдыр өөредип кагдым. Ол беш класс чеде бергенде, клюшкалыг борбак-каразын (мячини) меңээ бербестээн. Сүт-Хөлден Кызыл-Мажалыкче көжер апарган бис. Дамбаш-оол алды класс дооскан шынзылгазын алыр дээш, школага чеде бергеш: «Мээң адымның төрүттүнген херечилелде хөктүүн көрүңер даан – Малжей деп каан, та чүү деп ындыг ат чүве?» деп, кижиң аайын тыппайн кайгаан. Ийе, ындыг атты Алдан-Маадырның көдээ совет даргазы «кырган» Сергей Дииңмейевич кырган-ачазы адаан кижи. Ол Кара-Дашка өгге төрүттүнерге (амгы үеде Ак-Довуракты ынча дээр), ол черге суур-даа, чүү-даа турбаан болгаш, ынчанган чүве. Кырган-ачазы Агбакай Лопсаң-Шыырап: «Чүү деп мындыг ат чүвел?» дээш, Дамбаш-оол кылдыр адап каан дээр чүве. «Малжей» дээрге билдингир-ле шажынчы хевирлиг ат турган боор.
Ынчангаш ам Малжей кылдыр чаңгыс классчыларының аразында турумчуй берген. Школачы оолдарны дыңнаарымга-ла, Лева Сарыглар, Толя Доржу, Калындүү Монгуш, шанызы Андрей Монгуш, Дарый-оол Куулар суглар дээш олар, кыш боорга-ла, бөмбүктүг хөккей ойнаан, чай боорга, бөмбүк тепкен – бут бөмбүүн эң мурнай эгелээн улус болар. Ынчан дуңмазы Миша бирги класска өөрени берген турган. Бис, улуг оолдар: «Болар-ла өзүп келзе, бут бөмбүү дыка шыырак апаар эвеспе» деп турар бис. Ынчангаш бут бөмбүү талазы-биле кызыл-мажалыкчылар «Мажалык» командазы болуп, дендеп турар чүвези оозунда.
Спортчу кижи кайы-даа хевирге дески болур болгай, Малжей ынчангы школачылар аразынга хөккей, баскетболга, хол бөмбүүнге, шыдыраага ойнаарынга дески турган. Шеригни ийи чыл хуусаалыг Забайкальеге Безречная деп черге радист болуп эрттирген.
1972 чылдың кыжынында болган чүве. Ол чылын хөккейге республика чемпионады Ак-Довуракка болган чүве. Ынчан Ак-Довурактың дожу дээрге эң тулган эки турган. Ак-Довурак дожун бир оюн төнерге-ле, катап кудуп турган. Бир канчангаш дыңнаарымга, Малжей база ойнаар болган деп турлар. Ооң оюнун көөр-дүр дээш, стадионнуң катогунга чеде бердим. Кижи дээрге долгандыр турупкан мындыг. Улусту дыңнаарымга-ла, шуптузу алгырышкан турлар: «Валенки, валенки!». Оон кымны ынчаар адап турары ол дээш топтап көөрүмге, ол кижи Малжей болган дивес силер бе! Кижиң ботинкалыг коньки чок болганы-биле кидис идиинге коньки шарып алган. Шеригден келген кижиде ону садып алыр акша кайда боор. Ол Кызыл-Мажалыктың командазында кирген, оң талакы халдакчы болган. Ам база-ла: «Валенки, валенки!» деп бүдүн стадион ишти алгыржырга, Сергей Сулаевич биле Виктор Сулаевич бөмбүктү иелээ аразында өттүржүпкеш, Малжейче дамчыдыпты. Ол өйде «Валенкиң» каккан, мячик солагай талаже кире берген, вратарь дош кырынга куруг чер суйбап артып калды. Кидис идиктиг Малжей кымга-даа четтирбес, өде халыыр. Ийи хүн улай «Валенки, сапогилээн» соонда кызыл-мажалыкчылар ийи дугаар черге дүшкеннер.
Ол чылын Малжей Кызылдың башкы институдунуң физика-математика факультединге өөренип кирип алган. Ынчан ол «Енисей» командазынга киргеш, Валерий Парчин, Николай Таранов, Иван Зрюкин, Вячеслав Паву суглар-биле кады ойнааш, чемпион болганнар. Олар чемпионнуң кубогун, хүндүлел бижиктерин алганнар. Ботинкалыг конькини ынчан боду садып алган, «валенки» деп чүве ынчан талыгырда чыдып калган.
Чайгы дыштанылга санында-ла Малжей студентилерниң тудуг отрядынга киржип турган. Куруг ховуга чаа Чаа-Хөлдү тударынга киришкен, ол дээш алган хүндүлел бижиктери эңдерик. Башкы институдунуң командазының шыырак бир ойнакчызы турган. Оюн үезинде ол кончуг эки чурумну сагыыр: командада кымны, каяа тургузарын, халдакчыга 3 кижини, 4 кижини камгалакчыга, 3 кижини чартык камгалакчы кылыры албан.
Ынчан Тыва АССР турган болгаш, хөккей дүрүмүн дыка сагыыр турган. Катоктуң узуну-даа, доора дурту-даа бут бөмбүүнүң шөлү-биле дең турган — 90х70 метр. Ойнаар үези 45 минута болур, а дыштаныр үези 5 минута хевээр. Ындыг хемчээлдиг черге, Хемчик дожунга, ойнаанын Дамбаш-оол бичии школачы тургаш көрген кижи. Ол үеде барыындан хөккейжилер келген, бир чартыы орус омактыг оолдар. 45 минута иштинде оюн-даа эгелээн, бистиң Сүт-Хөлдүң эң шыырак дээн оолдары: Барчын-оол Монгуш, Брат-оол Ховалыг, Өлзей-оол Ооржак, Бүрбүштей Донгак дээш олар кызыл-мажалыкчылардан дора эвес ойнаар болганнар. Сан 14:0 кылдыр төнген! Сүт-хөлчүлер уттурган. Кол-ла чүве, демниг ойнаарында деп чүүлдү ынчан Малжей билген.
Институдун доозупкаш, дүнеки автобус-биле чанып келгеш, удуп чыдырда, эш-өөрү чоорганы хевээр, бир кинода хаанны дег, даштын көдүрүп алган каткы-хөглүг алгыржып турганнар. Лева Домбулак, Борис Күжүгет, Андрей Дадарыкпаевич, Монгул-оол Джон суглар: «Физмат! Физматты дооскан!» деп алгыржып турдулар.
Малжей Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыргакыда Элдиг-Хемниң кадыкшылга школазынга ажылдай берген. Аңаа ажылдап тура-ла, база ынак спортун кайыын салыр, Чөөн-Хемчиктиң командазынга барган.
Ол библиотекалардан бөмбүктүг хөккей дугайында солун чүүлдерни билип ап турган. Бөмбүктүг хөккей баштай 1891 чылда Англияга тывылган, а Россияга 1896 чылда тыптып келген. Солун чүве чүл дизе, ол оюнну «орустуң хөккейи» кылдыр база адап турар. Кызылга хөккей эң баштай 1950 чылдар үезинде тыптып келген. Ол үеде «Динамо», «Буревестник», «Торпедо» болгаш Типография командаларының аразында чидиг демисел чоруп турган. Удаваанда бөмбүктүг хөккей көдээ черлерге кончуг дүрген хөгжүлдени алган. Бир солун чүүл, 1970 чылдардан эгелеп республикага Барыын-Хемчиктиң Аксы-Барлык командазы шылгарап турган. Тренер башкы Бийир-оол Сарыгларга удурткан Кара-оол Хомушку, Дадар-оол Ооржак, Манчын-оол Соян, Сарыг-оол Агбаан дээш кезек оолдар кымнарга-даа алыспайн келген. Тыва АССР-ге ол команда 19 катап чемпионнаан. Ынчан Тывага коньки талазы-биле, ылаңгыя Кызылга кедергей эки байдалдыг турган. Барыын-Хемчикти алыр болза, ынчан 500 м, 1000 м, 3000 м, 5000 метрге мөге Кара-Кат Ооржак тиилеп турган, а херээжен улус аразынга Москваның күш-культура институдун дооскан Галина Ооржак, Улан-Удэниң күш-культура институдун дооскан Надежда Эртине-Очур олар кымга-даа четтирбес турганнар.
Малжейниң бир элдепсинер чүүлү бар. Тывалар элдеп улус болган, кандыг-бир кижини кыдыындан көөрге, анаа-бир үс, бензин чытталган, мат-кара ашак кижи чоруур, оон ол кижиниң будунга коньки кедириптерге, шуут танывайн баар сен! Демги тракторист, чолаачы, азы малчын кижи кайда чүвел, чүгле куш-биле дөмей апаар! Коньки бир янзы, анаа бир чарыш аъды мунган дег талыя бээр. Ол кижи бир-ле илбилиг дег болу бээр.
Алдан-Маадыр чурттуг Мөңгүн-оол Ооржак боду чолаачы хирезинде, бөмбүүн былаадып алганда, ыглаптар турган. Ол хире кончуг хандыкшылдыг турган! Ак-Даш чурттуг Наадым Сарыглар башкы хирезинде бир кижи-биле маргыжа бергенде: «Мен дээрге дош кырынга төрүттүнген кижи боор мен!» дээш баар. Ол оолдарны хөккей ойнап турда көөрге, бир-ле куш дег, беш-алды баскан соонда, үш-дөрт кижини былдап каапкаш, воротага бо-ла келир, клюшказын көдүрген соонда, киир шааптар.
Тыва автономнуг республика турда, Чөөн-Хемчик командазынга Алдар-Маадырдан Шолоок, Шулуун Ондар ийистер, Хорум-Дагдан Николай Монгуш (Тархан), Чыраа-Бажындан Николай Кыйыр-оолович Монгуш, Сергей Монгуш, Баян-Таладан Мерген Куулар суглар ойнап турдулар. Тыва Республиканың бирги чери дээш маргылдааларга Чөөн-Хемчик биле Кызыл хоорайның командазы ойнаан. Сарыг-кызыл өңнүг бөмбүк Шулуунда! Ол какты. Сергей Монгуш ону Малжейже дамчытты, ол былдапкаш, Шулуунче дамчыдыпты. Соондан сүрген, алзыр хире эвес. Кыдыында манзаларга деггеш, Малжейге дедир кээрге, ол күш-биле хапты. Кызылчыларның кошкак камгалалы. Вратарь дош кырында шөйлү берген, бөмбүкке четпейн барды. Шак ынчаар Кызылды удуп алгаш, чөөн-хемчикчилер база катап чемпион болганнар. Ол 2000 чылдарның эгезинде тиилекчилерге Спорт комитеди кубоктан аңгыда, медальдарны тыпсып эгелей берген. Тиилээн команда шупту куспактажып, чамдыктары өрү-куду шуражып турганнар.
Мячилиг бөмбүктүг хөккейге ынак болбайн канчаар, ол дээрге кижиниң бодунуң сонуургалы-дыр. Ногаан арга-арыглыг, чараш хемнерлиг Элдиг-Хемге аныяк кижи чайгаар-ла өске чүүлге база ынакшый бээр. Малжей база аныяк назынның оруундан өскээр баспаан. Ол аныяк уругга ынакшый берген. Башкы училищезин чаа дооскан, аныяк башкы Чочай Демчиковнага бодунуң чүрээн берипкен. Удаваанда, 1982 чылда, Кызыл-Мажалыкта иезиниң бажыңынга куда-доюн эрттиргеннер.
Ам чуртталга өске углуг апарган, чүгле бодун эвес, а Чочайның, келир үеде ажы-төлүнүң дугайында бодаар болу берген. Ынчалза-даа ол бодунуң ынак спортундан чарылбаан, харын-даа Чочай Демчиковна бүгү талазы-биле улам ханы деткимчени берген. Чочай бо-ла: «Демги кедер шлёмуң алдың бе, ийи дугаар бөргүң кеттиң бе, щитоктарың кайыл, кылын ук кеттиң бе, даштын соогу дың- зыг-дыр...» — дээн сагыш човаашкыны спортчуну улам хей-аът киирип турган.
Ол 1984 чылда Красноярскының партия школазын база доозуп четтигипкен. Ол-ла чылын партияның айтыышкыны-биле Хорум-Даг школазынга директорлай берген. Ам Малжей кожуун төвүнче чоокшулай берген. Элээн чыл болганда, аныяк-өскеннерни эки кижизиткени дээш, дээди болгаш профессионал өөредилге чериниң республика сайыды Петр Морозовтуң адын салган Хүндүлел бижиин-даа алган.
Спортчу кижи дээрге элээн каш спорт хевиринге дески болур. Малжей район чергелиг хол бөмбүү, баскетбол, бут бөмбүү, стол теннизи, шыдыраа, чиик атлетиканың чамдык хевирлеринге киржип турган. Ынчан Малжей Хорум-Дагга хол бөмбүү, бут бөмбүү ойнаар шөлдер кылырын чедип алган. Ынчангаш ол шөлдерже чоок-кавының командаларын чалаар турган. Хорум-Даг школазынга ол 20 чыл директорлааш, кадыының аайы-биле үнген.
1995 чылда чоннар аразында хол бөмбүүнге Финляндия биле Тываның аразында эш-хууда ужуражылга хоочуннар аразынга болган. Ынчан ийи район биле Кызылдың командазы Финляндияның командазынга уттуруп алган турган. Хорум-Дагның Малжей баштаан командазы фин команданы 3:2 санга удуп алган. Ынчангаш Финляндияның командазын матч-реваншче – Хорум-Дагже чалаан турда, акша чок дээш, чорутпайн барган чүве-дир. 2000 чылда бирги Президентиниң Кубогу дээш Аксы-Барлык суурнуң аныяк салгалдың командазы тиилээш, ойнакчы бүрүзү 1000 американ доллар-биле шаңнаткан. Ол оолдарның чамдыызы-биле Малжей каш-даа катап ойнаан.
Республика чемпионады Кызылга эвес, а Ак-Довуракка болуп турда, «Асбест» стадионунда каток бүгү негелделерге дүгжүп турар апарган. Ынчан кол судья сугга салдаар талазы-биле спорт мастери Чадамба Чоодуевич Клим турган. Тыва АССР-ниң бирги чери дээш ийи команда арткан: Чөөн-Хемчик биле Ак-Довурак. Ойнаар үези доостурунга чедир беш минута арткан турда, сан 4:3 кылдыр ак-довуракчылар мурнай берген. Улустуң ыыт-шимээни кулак уюк: «Ак-Довурак, Ак-Довура-ак!» Ол үеде ак-довуракчыларның клюшказы ындыы талазынче шыйыгдан ырай берген. Ам «угловойну» судья чарлапкан. Ак-Довурактың командазы шупту бодунуң воротазының чанынга, а чөөн-хемчикчилер ыракта клюшказын белен кылдыр турупканнар. Николай Дархан угловойну көрүп-көрүп, тутсупкан. Мячикти Малжей улус аразынче кирип чоруй, сыңмарлажып турган улус аразы-биле киир шаапкан. Сан 4:4 дең апарган. Аарыкчылар ам-на ыыт-шимээн чок барган. Судьялар 15 минутаны немеп берген, сан база-ла деңнежип чадап каан. Сактырга-ла, ак-довуракчылар шуптузу чыглып келген дег болган, кижиниң хөйү – шуут кизирт. Ам канчаар, беш-беш катап хаалгаже киир кагар кылдыр кол судья чарлапкан. Баштай Шулуун Ондар он бир метрге туруп алгаш, каккан. Киир шаапкан, ооң соонда Малжей тудускан, оон дараазында Николай Монгуш. Бистиң оолдар үжүн киир шаапкан, а ийизин вратарь холга тудуп алган. Дараазында ак-довуракчылар диңмиттиг: «Ак-Довурак, Ак-Довураак!» – дээн кыйгы адаа-биле алгырышса-даа, вратарь бирги мячини тудуп чадап каан, оон ыңай ам ойнаан херээ чок! Ындыг янзылыг Чөөн-Хемчиктиң командазы ам база Тываның чемпионнары болганнар. Свисток узун суук кылдыр этси бергеш, шагжо-ок кынны берген. Ура! Ураа!
«Тыва кижиниң байы – ажы-төлүнде» дээн үлегер домак ёзулуг шын. Ада көрбээнин оглу көөр, ие көрбээнин кызы көөр. Элдиг-Хемниң янзы-бүрү чечээ дег сагыш-сеткил өөртүр ажы-төл тыптып келгени өөрүнчүг. Малжей боду үш кыс уруглуг болган. Ол бичиизинден тура үш оолдуң аразынга өскен болгаш, бажың ажылын боттары кылыр турган. Айбылаптар дээрге, кыс дуңмазы чок, эргеленир дээрге, кыс угбазы чок. Эң улуу Чодураа болганынга ол дыка өөрээн. Уруу улгады бергеш, соңгу чүкке, Норильскиге ажылдай берген. Ол – садыгжы. Оон бичиизи Саяна – Бурятияның көдээ ажыл-агыйының академиязын дооскан, амгы үеде Тыва Республикиканың Чазааның секретариадында, а эң бичиизи Елена – Новосибирскиниң эмчи университедин дооскан, амгы үеде гастроэнтеролог кылдыр ажылдап чоруур. Үш кызы ийи-ийи оолдуг, кыстыг болганнар.
Малжей Бардыштаанович бежен харын Хорум-Дагга эрттирген. Ынчан аңаа чаңгыс классчылары, чаңгыс курсчулары, кады ойнап өскен Баян-Тала, Чыраа-Бажы оолдары чыглып келген. Чүү-даа канчаар, чаңгыс классчызы, амгы үеде ИХЯ сайыды турган генерал Сергей Монгуш база келген, ол боду база хөккей ойнаар турган. Малжей: «Мен ам 50 харлап тур мен, ол үе дургузунда республика чемпиону болдум. Ам аныяк оолдарга маңнааш, четпес апарган чордум ийин, ынчангаш ам хоочуннар аразынче кирер болган-дыр мен» деп баштактанып чугаалаан.
Хоочун спортчунуң чедиишкиннерин үнелээн шаңнал-макталдары хөй: Россияның күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини, РСФСР-ниң спорттуң хоочуну, Тыва Республиканың күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини, күш-ажылдың хоочуну, Чөөн-Хемчик кожууннуң Хүндүлүг хамаатызы. Ол Хорум-Дагның көдээ советтиң депутадынга 2 катап соңгуттурган. Тываның бирги Президентизи Ш.Д. Ооржактың адын салган Өөрүп четтириишкин бижии, Тываның Дээди хуралының (парламентизиниң) 2-ги чыыжының кежигүнү, «Тыва – бистиң өргээвис» мөөрейниң шынзылгалары дээш 90 хире хүндүлел бижиктерниң, 30 ажыг медальдарның, өске-даа хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи.
Ооң бүгү шаңнал-макталдарын Чочай Демчиковна Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал чурт-шинчилел музейинде кезээ мөңгеде чону көрүп чоруур кылдыр шыгжаткан.
– Сен ам черле каш катап чемпионнап кагдың? – деп, бир катап айтырган мен.
– 20 катап чемпионнаан мен! – дидир.
– Ындыг болза сен бирги разрядчы, чок болза спорт мастеринге кандидат эвес сен бе? – деп удур айтырдым.
– Чок, менде ындыг ат чок, чүгле адым ол – республика чемпиону! – дээш, кижиң анаа каттырар болган мындыг.
– Бүзүревес болзуңза, бо көр даан – дээш, кижиң эмге-тикчок медальдарны, хүндүлел бижиктерни уштуп эккелди.
Бүдүн республикага ол 20 катап республикага чемпион болурга, аңаа кандыг-даа ат бербес чүве бе? Ындыг чүве канчап турар чүвел? 1950 чылдан бээр 16–18 янзы-бүрү спорт комитеттер даргалары, сайыттары мячилиг хөккей талазы-биле чаңгыс-даа шиитпир үндүрбейн турганы ол. Оода амгы спорт сайыды бир шиитпирни үндүреринге идегеп тур мен.
Малжей Бардыштаанович Ховалыг 72 харлыында үр аараанындан 2023 чылдың февраль айда мөңге уйгузун удуй берген. Ол хөккейжи кижиге чедер назы-дыр, ооң-биле кады ойнап турган өөрүнден кижи артпаан.
Маадыр-оол ХОВАЛЫГ, Гиннесс рекордунуң эдилекчизи, Чөөн-Хемчик кожууннуң хүндүлүг хамаатызы.
Авторнуң архивинден алган чуруктар.
“Шын” №12 2025 чылдың апрель 3
