Өрге кежи безин өртектиг турган

Алгы-кешти эттеп-далгып, ажыглаарының дугайында улуг назы-харлыг кижилер чугаалажы бергенде, совет үеде алгы-кешти колхоз-совхозтарга канчаар ажаап, шыгжап, чурттакчы чондан алгы-кешти белеткел конторалары өртектиг хүлээп турганын эпти-ле сактып кээрлер.

Белеткел конторалары ол шагда районнар төптеринге доктаамал ажылдап, оларның агентилери дээр кижи суур бүрүзүнге чондан алгы-кешти өртектиг хүлээп ап турган. Чондан хүлээп алыр алгы-кештиң өртээ ооң шынарындан база дыка хамаарылгалыг. Малды соккан дораан ооң кежин хере чаткаш, иридип чыдытпаан болза, ындыг кешти хүлээп алырының өртээ эң улуг, дырышкан кештерниң өртээ чиик.

1950–1970 чылдарда өрге кежин белеткел конторалары хүлээп ап турганынга амгы үениң оолдар, уруглары кайын белен бүзүрээр деп. Чаңгыс өрге кежиниң өртээ ол шагдагы акша-биле 5 көпеек, а ол дээрге бир сеанс кино өртээ. Өөреникчи оолдар чайгы дыштанылга үезинде өргелээш, өрге кештерин белеткел контораларының суурда агентилеринге дужаапкаш, карандаш, кыдырааш дээш өске-даа өөредилге херекселдерин садып алыр аргалыг турганнар. 100 өрге кежин дужаарга, 500 көпеек азы 5 рубль. Бо дээрге ол шагда бичии оолдарга хөй акша. Чайгы ботинка идиктиң өртээ 5 рубль турган.

Күчүлүг экономикалыг Совет Эвилелиниң үезинде алгы-кеш болгаш дүк болбаазырадырын улуг бүдүрүлгелерге мөөңнеп, алгы-кешти, дүктү хөй чидириг чокка ажыглап турган. ССРЭ буступ дүшкени-биле кады белеткел контораларының четкизи сандарааш, чоннуң алгы-кеш дужаар черлери чок апарган, чон мал-маган кежиниң хөй кезиин анаа-ла үндүр октап, чүгле боттарының хереглелинге чамдыызын арттырып алыр апарган.

Сандараашкын үези деп санаарывыс 1990–2010 чылдарда малдың кежин күрүне садып албас апаарга, чүгле Тывага безин чүс-чүс муң кештерни бок төгер черлерже үндүр октап турган. Шээр мал кежин кижилер хуузунда ажыглаар дээрден башка.

2015–2020 чылдарда харын малдың алгы-кежин үндүр октаар чорук шеглээн, чүге дээрге алгы-кешти эттээр, оон идик-хеп дээш өске-даа эт-сеп аймаа кылыр хууда бүдүрүкчүлер тыптып келгилээн. Оларның бирээзи Улуг-Хем кожууннуң төвү Шагаан-Арыг хоорайда Маадыр Кырлыг-Кара. Алгы-кеш эттээр, оон тыва хептер даараар сайгарлыкчылар элээн көвүдээрге, эрге-чагырга оларга деткимчени көргүзүп эгелээн.

Тываның политехниктиг техникумунуң баазазынга алгы-кеш эттээр дериг-херекселди чогаадып эптээр ажылды организастаан. Ол дериг-херекселди алгы-кеш болбаазырадыр талазы-биле ажыл-херээн эгелээн, арга-дуржулгалыг апарган ажыл-агыйжы кижилерге Сайгарлыкчы чорукту деткиириниң республика фондузунуң шугуму-биле микрочээли үндезининге берген.

Эттеп болбаазырадыры белен боорга, өшкү-хой кежин колдуунда болбаазырадып, тыва тон, хөректээштер дээн ышкаш чүгле тус черниң чонунуң кедери национал болгаш ажылчын идик-хепти даарап турар.

Хууда кижилерниң болгаш биче бүдүрүлгелерлиг сайгарлыкчыларның эттеп болбаазыраткан кештеринден үнген алгының шынары шоолуг-ла эвес, эки шынарлыг алгыларны негеп турар даштыкы рыноктарже оларны үндүр садары берге дээрзи чажыт эвес.

Амгы үениң кижилериниң, эң ылаңгыя аныяктарның, идик-хептиң, эт-септиң шынарының негелделеринге дүгжүр алгы-кешти болбаазырадыр бедик технологиялыг бүдүрүлге республикада ам дээрезинде тургустунмаан. Мал-маган кештерин эттеп болбаазырадырының баштайгы технологтуг ээлчээн чорудар бүдүрүлгени республикага тудуп тургузарынга 2024 чылда 50 миллион рубль түңнүг акша салыышкыннарын киирер дугайында медээ көдээниң чурттакчы чонунуң сонуургалын тывылдырган. Ындыг бүдүрүлгени Тывага ажыглалга киириптерге, эътке ажыглаан мал-маганының кежин ол бүдүрүлгеге садып, орулганы үндүрүп ап болур апаар-дыр.

Келир үениң бүдүрүлгезинге чиг-эт боор мал-маган кежи республикада четчир болгаш артар. 2023 чылдың январь 1-ниң байдалы-биле алырга, Тывада мыйыстыг бода малдың саны 201,1 муң, шээр малдың – 1, 171 млн, чылгы мал 99,5 муң. Бо хире хөй малдың чежезин эътке соккан, каш алгы-кешти ажыглаан дугайында тодаргай сан-чурагайлар чок. Республиканың садыгларында, рыноктарында эъттиң хөйүн көөрге, хөй малды соп, оларның кежин шуптузун ажыглавайн турары илдең. Кажан мал кежи эттеп болбаазырадыр бүдүрүлге ажылдап, аңаа чон мал кештерин дужаап эгелей бээрге, Тываның малының кежиниң чежезин ажыглап турарывыс база тодаргай билдине бээри чугаажок. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының ажык медээлери ёзугаар алырга, тудуп эгелээр деп турар бүдүрүлгениң төлевилээн күчүзү элээн улуг, бир чылда 252 шээр мал, 40 муң бода болгаш чылгы мал кештерин эттеп болбаазырадып шыдаар.

Тыва дээрге бүдүжүнден-не – мал-маган ораны. Маңаа эң ылаңгыя болбаазырадылга аар үлетпүрү тургузары ооң агаар-бойдузунга дыка хоралыг, казымал байлактарны казып ап, дашкаар үндүр сөөртүп болур дээрзин эколог эртемденнер совет үеде-ле тодаратканнар. Республикага малды азырап өстүрүп, эът, кеш, сүт дээш оон алган продукцияны шуптузун долузу-биле болбаазырадып ажыглаары Тываның экономиказының кол адыры болур деп билиишкин эрге-чагырга ээлээн кижилерде тыптып келгени – бурунгаар көрүш.

Республиканың көдээ ажыл-агыйынга деткимче кылдыр 2024 чылда 630,67 миллион рубль акшаны тускайлап үндүрген. Ол акшаны мал продукциязын болбаазырадып ажыглаарын хөгжүдеринче колдады үндүрерин планнаан.

Ш. МОҢГУШ.
“Шын” №50 2024 чылдың июль 6