Июнь 12-де Россия хүнүн бүгү чуртка демдеглээн. Кызылдың Арат шөлүнге Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың күрүне туктарын киискидер ёзулал болган. Аңаа Тываның Баштыңы В. Ховалыг болгаш республиканың шериг кезектериниң база корум-чурум камгалаар органнарының төлээлери киришкен. Россияның болгаш Тываның күрүне гимнерин Тываның Чазааның үрер-хөгжүм оркестри күүсеткен.
Россия хүнүнде хамааты кижиниң кол документизи – паспорттарны 14 харлыг уруглар Тываның Баштыңының холундан байырлыг байдалга алган. Ооң-биле чергелештир школачылар "Бис Россияның хамаатылары бис" деп Бүгү-российжи программа-биле "Баштайгылар шимчээшкининиң" кежигүннери болган. Шимчээшкинче киргенин бадыткаан демдектерни оларга “Баштайгылар шимчээшкининиң” патриотчу төлевилелдериниң удуртукчузу Александр Кардополов тывыскан. Бо байырлыг хемчег ээледилерге уттундурбас болуушкун кылдыр артар. Ниитизи-биле 11 кижи паспорттарын байырлыг байдалга алыр аас-кежиктиг болган.
Бир дугаарында Кызылдың 17 дугаар школазының өөреникчизинге Арселия Моңгушка Владислав Ховалыг паспортту тывыскан.
“Муң-муң уруглар аразындан Арат шөлүнге, улуг күрүне байырлалында Тываның Баштыңының холундан паспорт алыры улуг аас-кежик болбайн канчаар. Дыка девиденчиг болду. Көвей кижилерниң кичээнгейи чүгле менде, чурук тырттырар аппараттар болгаш телекамералар база шупту мени тырттырган” – деп, Арселия Моңгуш бодунуң сеткил-хөңнү-биле үлешкен.
“Бо болуушкунну бүгү чуртталгамда кадагалап арттырыксап тур мен. Мээң өөрүп турарым чүнүң-биле-даа деңнеттинмес. Ам паспорттуг болганымда, чайын ажылдаар сорулгалыг мен. Бодумнуң дерим төп тургаш, ажылдаан акшам-биле чаа өөредилге чылынга бодум белеткенир күзелим бүдер. Акшаның үнезин билир улус өөредилгеге улам кызымак апаар деп саналдыг мен” – деп, Кызылдың 9 дугаар гимназиязының өөреникчизи Начын Моңгуш чугаалаан.
Паспорттар-биле кады уругларга күрүнениң эң кол хоойлузу — Конституция номун база берген.
Улаштыр Арат шөлүнге Россия хүнүнге тураскааткан янзы-бүрү хемчеглер эгелээн. Тываның найысылалының чурттакчыларының болгаш аалчыларының улуг сонуургалын уран-талантылыг чурукчу Радомир Балганның ажылдары чаалап алган. Ооң чураан эрес-дидим дайынчылары көрүкчүлерниң сагыш-сеткилин доюлдуруп, хөлзедиптер болган. Ол шериг даалгаларын күүседип тургаш, амы-тынындан чарылган маадырларның портреттерин Леонардо Да Винчиниң ат-сураглыг “Мона Лиза” чуруундан бичии-даа чегей эвес кылдыр чураан деп улус демдеглээн. Ол ышкаш Ада-чурттуң Улуг дайынының эки турачыларының чуруктарын база делгеп салган.
“Радомир Балганның чуруктары онзагай-дыр. Бодаарга, бо хүлүмзүрүп турар хып дээн аныяк оолдар бистиң чанывыста ам-даа дириг дег сагындырар. Чырык чер кырында олар ам чок деп бодаптарга, сагышка аарышкылыын. Аразында амыдыралын чаа эгелеп чораан эрес-дидим оолдарывыс кайы көвей. Аппаратка тырттырган чуруктарга бодаарга, чураан портреттер кайгамчык-тыр. Мен барык каш шак дургузунда ажыл бүрүзүн кайгап, шинчилеп, магадап келдим. Амы-тынын Ада-чурту дээш харамнанмаан оолдарны мөңгежидери чугула. Төрээн Тывамда шөлээм үезинде келдим. Санкт-Петербургта 15 чыл чурттап тур мен. Черле культураның шупту адырларынга сонуургалым улуг. Ылаңгыя портреттер болгаш бойдус чурумалының чуруктарынга ынаам аажок. Парижтиң Луврга каш-даа четтим. Бо аныяк оолдарның портреттери бүгү делегейде алдарлыг, төөгүлүг музейде ажылдардан черле чыда калбас-тыр” – деп, Вилория Чүлдүм демдеглээн.
Тус черниң бараан бүдүрүкчүлериниң база ус-шеверлерниң ярмарка-садыглаашкыны база эрткен. Аъш-чемден эгелээш техникага чедир хөй янзылыг барааннар делгеттинген. Ус-шеверлерниң холу-биле кылган онза дериг-херекселдер шөлчүгештеринде кижи бажы кизирт. Ылаңгыя этно-стильге кылган чүүлдер чоннуң кичээнгейин хаара туткан. Ширээлер, көрүнчүктер, чуруктар, херээжен кижиниң каасталгалары дээш чүү-даа бар. Уран-талантылыг мастер Наталья Глушкова 20 чыл дургузунда онза чүүлдерни бодунуң хостуг үезинде кылып турар: чазанып, дааранып, аргыттынып дээш билбези чок. Чижээ, флюид-арт деп хевирниң чуруктары көвей. Ол дээрге акрил будуктарны ажыглап чуруур абстрактылыг уран чүүлдүң бир хевири-дир. Хөй-хөй өңнерниң харылзаазы онзагай хевирлерлиг болгаш тургузугларлыг апаар. Оон аңгыда ус-шевер стринг-артка база хандыкшылдыг. Ол дээрге картон, ыяш, кеш дээш оон-даа өске материалдарга удазыннардан чуруктар кылыр арга болур. Херексел бүрүзү-ле тускай аттыг. Мексика деп көрүнчүктү долгандыр майя болгаш ацтектерниң культураларындан кайгамчык овур-хевирлер чуруттунган. Ынчалза-даа Наталья Глушкова тыва культурага, тоолчургу чугааларга даянгаш, чаа онзагай херекселдер кылырынга аажок ынак. Дагылга баар дээш, ширээлерни улус баш удур чагыдып ап турар.
Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының шөлдеринге юридиктиг халас дуза чедирер консультация пунктуларын организастаан. Ол ышкаш Кызылдың Чонну ажылга хаара тудар төптүң специалистеринче ажыл хереглээн кижилер чүс-чүс хостуг олуттар-биле таныжып, боттарының резюмелерин эккеп турганнар.
“Ажыл хүннеринде чай чок болур-дур мен. Амгы ажылымда арай өзүүшкүн чок, чолаачы мен. Ынчангаш өске ажылдар дилеп тур мен. Юрист дээди эртемим бар. Ындыг-даа болза ол адырга ажылдаар бичии-даа күзелим чок. Энергетик болуру-биле, магистратурада төлеп өөренип турар мен. Дипломумну удавас алыр мен. Казып-тывар компанияга ажылдаксап тур мен. Амдыызында оларга энергетиктер хереглеттинмейн турар чүве-дир. Черле чоорту күзээним ажыл тыпты бээр деп идегелим улуг” – деп, Айдыс Чосумаа үлешкен.
“Бистиң Чонну ажылче хаара тудар төп ярмаркалардан аңгыда, янзы-бүрү хемчеглерге база боттарывыстың шөлчүгеживисти ажыткаш, сонуургаан кижилерге хостуг олуттарны доктаамал таныштырып турар бис. Ооң түңнелинде ажылче дораан тургустунуп ап турар кижилер көвей. Эртемниг-даа, эртем чок-даа кижилерге олуттар хөй янзы. Улуг хемчээлдиг хуу компаниялар, сайгарлыкчылар, күрүне эрге-чагыргалары дээш шилилге хөй. Курстарга база өөренип ап болур. Боттары хууда ажыл-херек ажыдар сорулгалыг болза, социал керээ программазы ам-даа боттанып турар. Күзел бар болза, кандыг-даа эжиктер ажык” – деп, Кызылдың Чонну ажылче хаара тудар төптүң инспектору демдеглээн.
Арат шөлүнге Республиканың кадыкшылга төвүнче боттарының хан базыышкынын хынадып, эмчилерден сүме алыксаан кижилер база хөй болган.
Хүннүң төнчүзүнде «Одучу» хөгжүм бөлүү болгаш өске-даа күүседикчилер, ол ышкаш республиканың чогаадыкчы бөлүктери байырлыг концерт-биле Россия хүнүнүң хемчеглерин дооскан.
Олча ОНДАР.
Чиңгис СААЯНЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19
