Июнь 18,19 хүннеринде Кызылга РФ-тиң Хөй-ниити палатазының комиссияларының даргалары кээп чораан. Баштайгы хүнүнде Чазак бажыңынга ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа-биле ажыл-агыйжы ужуражылга болган. Аңаа ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы А.Бажина, “Россияның чоннарының ассамблеязы” күрүнениң Бүгү-российжи хөй-ниити организациязының Тывада девискээр салбырының удуртукчузу В.Н. Лапшакова, ТР-ниң Националдар херектериниң талазы-биле агентилелдиң директорунуң хүлээлгезин күүседип турар А.В. Калзан, ТР-ниң Чазак Аппарадының база Чазак Даргазының Администрациязының Иштики политика талазы-биле департаментизиниң даргазы Ш.К. Хомушку, ТР-ниң өөредилге, культура, спорт яамыларының төлээлери киришкен.
Ажыл-агыйжы ужуражылганы эгелеп тура, ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның мурнундан Айдыс Сынаа келген аалчыларга изиг байыр чедиргеш, “Тываның девискээринде шаандан тура эп-найыралдыг чурттап келген хөй аңгы омактыг, аңгы-аңгы чүдүлгелиг чоннарның аразында удур-дедир хүндүткелдиг тайбың чорукту моон-даа соңгаар быжыглаар дээш амгы үеде кайы-даа нацияның төлээзиниң эргелерин болгаш хосталгазын хүндүлеп көөрү, удур-дедир билчиишкинниг турум амыдыралды хандырары – бистиң иштики политикавыстың бир кол угланыышкыны болуп турар” – деп, ол демдеглээн. Ол ышкаш ниити чуртта Президентиниң чарлааны Ада-чурт камгалакчызының чылында ханы уткалыг улуг ажыл – “Россияның күжү – чоннарның чаңгыс эвинде” деп регионнар аразының шуулганын Тывага эрттирер дээнинге өөрүп четтиргенин илереткен.
Шак ындыг шуулганны федералдыг округтар аайы-биле чылда чаңгыс катап эрттирип турган болза, бо чылын регионнар аразының шуулганын Тывага эрттирер дээн шиитпирни Тыва Чазактың Баштыңы Владислав Ховалыгның деткээнинге өөрүп турарын РФ-тиң Хөй-ниити палатазының Националдар, чүдүлгелер аразында хамаарылгалар болгаш миграция талазы-биле комиссияның даргазы, профессор Владимир Зорин чугаалаан.
“Тывада хөй аңгы омак-сөөк чоннарның чаңгыс эп-сеткилдии, демнии бедик деңнелде дээрзи эскертингир-дир. Чонуңар эвилең-ээлдек, эки чурт дээрзин бисти уткуп хүлээп турарындан-на билдивис. Республиканың эрге-чагырга органнары биле хөй-ниитиниң институттары аразында кончуг быжыг харылзаалыг ажылды чорудуп турары дээш, ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыгга, ооң удурткан Чазаанга өөрүп четтиргенивис илередип тур бис!
РФ-тиң Хөй-ниити палатазының эксперт комиссиязының бүрүн составының мындыг үнүүшкүнү бир дугаар болуп турары бо. Улуг Тиилелгениң 80 чыл оюн чоргаарал-биле демдеглээн чылывыста Тываның чонунуң Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Тываның чону совет шериглерге дузаламчы кылдыр бодунуң бар турган алдын курлавырын шуптузун берипкенин улуг хүндүткел-биле хүлээп көрүп турар бис. Ол ышкаш амгы ТШО төөгүзүн шупту кончуг эки билир бис. Ол үениң тыва маадырларын салгаан эрес-дидим силерниң оолдар ТШО-да амгы үеде боттарының маадырлыг чоруу-биле ылгалып турарын билир бис. ТШО-ну ажыглап кадагааты чурттарның Россияның чоннарының аразынга национал чөрүлдээлер үндүрер оралдажыышкыннарны доктаамал чорудуп турар үеде, чоннарның чаңгыс эп-сеткили, деми ону күш чок болдуруп болур.
РФ-тиң Хөй-ниити палатазы бо чылын тургустунганындан бээр 20 чыл оюн демдеглеп турар. Палатаның талазындан шак мындыг состав-биле хемчеглер эрттирери ховар болгулаары шын чүве. Бистиң ажылывыстың база бир кол угланыышкыны – регионнарда Хөй-ниити палаталары-биле кады ажылдажылга. Бо ажыл-агыйжы сургакчылаашкында Комиссия бүрүзү боттарының харыылаар айтырыгларының аайы-биле аңгы ужуражылгаларны эрттирер. Ооң мурнунда федералдыг округтар аайы-биле шуулганнарны эрттирип турган бис. Бо удаада чаа хевир, регионнар аразының “Россияның күжү– чоннарның чаңгыс эвинде” деп шуулганны эрттирер дээш келдивис. Бо шуулганга Красноярск край, Хакасия, Тыва– үш регион киржир. Аңаа хамааты ниитилелиниң кол-ла шиитпирлээр чугула айтырыы– чуртувустуң чоннарының чаңгыс эвин улам быжыктырары, оларның национал айыыл чок чоруун хандырары. Ол дээрге-ле суверенитеттиң чедиишкинниг, тиилелгелиг болурунуң үндезини-дир. Быжыг найырал, кады ажылдажылга, чаңгыс аай эп-сеткилден чуртувустуң тайбың келир үези хамаарыжыр” – деп, Владимир Зорин дыңнаткан.
ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа-биле ажыл-агыйжы ужуражылгага келген делегацияның өске-даа кежигүннери сөс алгаш, чоннар аразында эп-найыралды быжыктырар, хамааты институттарының ажылын ам-даа күштелдирер болгаш националдар херектериниң айтырыгларынче, оларның айыыл чок чоруун хандырарының дугайында чугаалашкан.
Ужуражылганың түңнелинде ТР-ниң Чазак Даргазының мурнундан Айдыс Сынаа “Тиилелгениң 80 чылы” юбилейлиг медальдар-биле РФ-тиң Хөй-ниити палатазының Националдар, чүдүлгелер аразында хамаарылгалар болгаш миграция талазы-биле комиссияның даргазы, профессор Владимир Зоринни, РФ-тиң Хөй-ниити палатазының Айыыл чок чорук талазы-биле айтырыглар комиссиязының даргазы Михаил Аничкинни шаңнаан.
Дараазында хүнде Кызыл кожууннуң девискээринде “Асанкхейя” этнокультурлуг комплекске шуулган киржикчилери чыглып хуралдаан. “Россияның күжү – чоннарның чаңгыс эвинде” регионнар аразының шуулганының кол-ла утказы ооң адындан-на илдең болган. Аңаа барык 200 ажыг кижи киришкен: республиканың күүсекчи болгаш хоойлужудулга эрге-чагыргазындан даргалар, эртемденнер, культура ажылдакчылары, хөй-ниити болгаш коммерциялыг эвес организацияларның төлээлери, шупту этнокультура сектору дээш өскелер-даа.
Тывада бир дугаар болуп турар шуулганның байырлыг ажыдыышкынында ТР-ниң Чазак Даргазының мурнундан А.В. Сынаа, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) мурнундан депутат Л.Л. Осмоловская, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы А.А. Бажина сөс алган.
Россия Федерациязының национал политика дугайында күрүне программазының Тыва Республикада күүселдезиниң дугайында ТР-ниң Националдар херектериниң талазы-биле агентилелдиң директорунуң хүлээлгезин күүседип турар А.В. Калзан тодаргай илеткелди кылгаш, республика девискээринде чурттап турар 70 ажыг нациялар бот-боттарынга хүндүткелдиг, чурттуң ниити хөгжүлдези дээш чаңгыс демниг, эп-найыралдыг дээрзин сан-чурагайларны айтып тургаш дыңнаткан. РФ-тиң Хөй-ниити палатазының мурнундан В.Ю. Зорин, М.С. Аничкин, Красноярск крайның Губернаторунуң хөй-ниити харылзаалар эргелелиниң оралакчы даргазы Р. Г. Рафиков боттарының регионунуң дуржулгазы-биле таныштырган. Ол ышкаш ол хүн илеткелчилер тема аайы-биле аңгы-аңгы секторларга чарлып, аңгы-аңгы арга-дуржулга солчулгалыг ужуражылгаларны кылган.
Чайның изиг хүнү дивейн республиканың бүгү кожууннарындан чыглып келген шуулган киржикчилери боттарынга ажыктыг чүүлдерни билип ап, дүвүредип чоруур айтырыгларынга боттуг харыыларны алыр аргалыг болганнар. Тожудан келген “Тос чадыр” деп эвээш санныг үндезин чоннарының даңзызынче кирген тожу тываларының Ассоциациязының президентизи Светлана Демкина Тывада бир дугаар эртип турар шуулганның спикерлериниң илеткелдери ажыктыг болгаш солун болганын демдеглээн: “Эң-не кол чүве, кандыг-даа кижи бодунуң девискээринге хостуг чурттаар ужурлуг. Ол дугайында шуулганга спикерлер чугаалап турдулар. Чижээ, бис- ке – тожуларга иви малывысты хостуг малдап, балык-байлаавысты боттарывыска чедиштир ажыглап, ада-өгбевистен дамчып келген чер девискээривисти ээлеп чоруурувус чугула”.
“Бисте, Мөген-Бүрен суурда, эвээш санныг үндезин чоннарының даңзызынче кирген “Мөңгүн” деп община тургустунган. Ооң даргазы Долаана Иргит болгаш 5 кижи составтыг делегация суурдан үнгеш, Кызылга даң бажында келгеш, үзе-тура бо шуулганга четтигип келдивис. Дыка ажыктыг шуулган-дыр. Шынап-ла, амгы үеде ТШО үезинде Россияның чоннарының аразынга чөрүлдээ үндүрүксээр хөөннер, оралдажыышкыннар хөй болуп турарын интернеттен, МИЧ-тен көрүп дыңнап турар бис. Шак мындыг, хөй аңгы чоннарны демнештирип, моон-даа соңгаар эп-сеткил каттыжыышкынныг, эп-найыралды улам быжыктырарынга шуулганның эртип турары дыка-ла эки-дир деп үнелеп тур бис”– деп, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мөген-Бүрен суму чагырыкчызы Адар-оол Хертек чугаалады.
Ниитизи-биле ол хүн шуулган киржикчилерин республикада бар диаспоралар демнешкеш, оларның аъш-чемин харыылаан. Улуг харыысал- га –Уйгур диаспорадан Сергей Юсуповка онаашкан. Ол 13 кил хой эъди, 20 кил рис, 2 кил согуна, 5 кил морковьтан 250 кижиге кончуг улуг тос-таңма пашка амданныг пловту белеткээш бараалгаткан.
Оон аңгыда “Асанкхейя” этнокультурлуг комплекстиң девискээринге солун делгелгени организастаан. Тыва үндезин культура төвүнүң мурнундан даараан, чазаан тыва национал хеп, дериг-херекселдерни, Тываның Ю.Кюнзегеш аттыг ном үндүрер черден солун номнарны, Орус культура төвүнүң мурнундан “Октай” ансамблиниң киржикчилериниң концерттерже кедип турган ховар кылдыр санадыр орус чоннуң национал хептериниң делгелгезин чыылганнар сонуургаан.
Бүдүн хүн дургузунда шуулган киржикчилери Россияның тайбың келир үези чоннарның эп-найыралындан дорт хамааржыр деп түңнеп тараан.
Сорунза Монгуш.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26
