Чадаана биле Сүт-Хөл аразынга аргыжар орукка 1948 чылдың сентябрь ортаа үезинде дааш-шимээни кедергей, демирден кылган дугуйларлыг беш трактор довурак-доозунну бургурадыр чоруп олурганнар. Ол тракторларның бирээзин бистиң ачавыс Кызыыдак Сундуйевич Ондар башкарып чораан. Сун Очур, Кара-Очур, Делгер-оол суглар өске тракторларның башкарыкчылары.
Ол үеде Хемчик хемни кежир көвүрүг чок. Ынчангаш ачам эштери-биле Хемчиктиң Ак-Даш чоогунда сыык, саарыглыг черлери-биле хемни кешкеш, Ак-Ооругда аалдарже углапканнар. Ачамның аалы база Ак-Ооругга турган.
Шала кежээликтей аалдарже чоокшулап келгеннер. Өглерде олурган улус, ажы-төл дааш эвес дааш дыңнааш, үне халышканнар. “Чүү адам адыгуузуннар, аза-бук келди-ле” – дээш, херээжен кижилер ажы-төлү-биле аал чоогунда алаакче, дагже дезипкеннер.
Аал чанынга тракторларны доктаадыпкаш:
– Мен-дир мен, мен! Кортпаңар! Трактор деп чүве-дир бо – деп, ачам алгырган.
Дескен кижилер алаактан үнүп, дагдан бадып келгеннер. Олар тракторларны сонуургап, тудуп, суйбап, пат-ла болганнар. ХТЗ марканың ол тракторунуң демир дугуйлары кержек ышкаш кырларлыг боорга, ону чон “Кержек-дугуй” деп адай берген. Ачам баштаан, машина-техника шору билир эрлер Сүт-Хөлге баштайгы тракторларны чолаачылап эккелгеннер. Олар тракторларга андазыннар кошкаш, Сүт-Хөлдүң кур черлерин аңдарып, чаагай дүжүттү өстүреринге белеткеп турганнар.
Ооң соонда “НАТИ”, “ДТ-54» маркалыг күчүлүг тракторларны ачам эштери-биле башкарып, Сүт-Хөлдүң Алдан-Маадыр, Бора-Тайга, Кызыл-Тайга, Ишкин девискээрлеринде кур черлерни аңдарып, тараа тарып өстүрүп чорааннар.
Кур черлерниң тараазының дүжүдү дыка бедик турган. Тарааны ажаарда, ону хол кадыыры-биле кескеш, тараа сывын сноптар кылдыр бөле шарааш, аъттар тергелеринге чүдүргеш, шаңга сөөртүп эккелгеш, аңаа чаткаш, шарылар-биле бастырар. Күш-шыдалдыг эр кижилер урук бажынга аар чүък баглап алгаш, ооң-биле тарааны улдаар турган.
Тарааны бастырган соонда ону хавындан арыглап, хүүректер-биле агаарга челбий октаар. Ол дыка берге ажыл. Хол-биле долгаар, иштинде шишкииштерлиг “сортировка” деп адаар херекселди ажыглап эгелээнде, тараа арыглаары оранчок чиигээн.
Тараа ажаар «Сталинец» маркалыг комбайнны «С-80» трактор-биле Сүт-Хөлдүң Суг-Аксында машина-трактор станциязынга эжи Делгер-оол-биле 1958 чылда Минусинскиден ачам сөөртүп эккелген. Күзүн тараа быжа бээрге, «С-80» тракторга «Сталинец» комбайнны ачам кошкаш, дүжүттү ажаап кириптер кижи.
1950 – 1960 чылдарда ачам Кызыыдак Сундуйевич Ондар “СК-3”, “СК-4», «СКД-5», «Сибиряк» деп комбайннарны та чежени Сүт-Хөлге башкарып эккелген кижи. Ол чорааш, кандыг-даа бергелерге таваржып турганнар. Ынчан Саян ажыр орук амгы ышкаш алгыг-делгем эвес, ыргак-дагыр, кызаа. Аңаа комбайнны чолаачылаары дыка нарын. Эштериниң бирээзиниң комбайны база аңдарылган, боду харын-даа дириг арткан.
Бир катап орус суурга хонар ужурга таварышканнар. Бажың ээзи херээжен кижи дыка-ла хүндүлеп, ашкарып-чемгерип, удуур орун-дөжээн аайлап берген. Ачам даарта эртен оттуп келгеш, көөрге, бут ораашкыннарын чуггаш, кургады азып каан болган. Орус омактыг чоннуң эки сеткилдиин ынчан ылап көрдүвүс деп ачам чугаалаар кижи.
Эрткен вектиң 1960 – 1970 чылдарында Тываның кур черлеринге тарааның дүжүдү кончуг элбек турган. Ачам баштаан механизаторлар боттарының комбайннары-биле Чөөн-Хемчик районнуң “Искра”, “Чыраа-Бажы”, ынчангы Таңды кожууннуң “Тиилелге”, Бии-Хем районнуң “Кызыл тараачын” дээш өске-даа совхозтарга чедип, угдунмас дүжүттү ажаап, ону хар адаанче киирбес дээш, эрес-шудургу ажылдааш, орай күзүн шаңнал-макталдыг чанып келирлер.
“Социалистиг чарыштың тиилекчизи” деп тук-вымпел-биле ачам чылдың-на шаңнадыр чораан. Хөй чылдар дургузунда механизаторлап, бедик түңнелдерлиг ажылдааны дээш ачамны “Күш-ажылдың хоочуну” деп медаль-биле шаңнаан. Ол медальды камнап шыгжап чоруур.
Ачам бодунуң үезиниң машина-техниказын дыка билир чораан. Ону башкарып-даа, септеп-даа шыдаар. Кыжын машина-трактор мастерскаязынга моторлар септеп ажылдаар. Ынчангаш аныяк механизаторлар ачамны “башкы” деп хүндүлеп адаар, “Великий Ондар”-даа дижирлер.
Мээң ачам Кызыыдак Сундуйевич Ондар 1920 чылдың январь 10-да Үстүү-Ишкинде Ак-Хүүректиг деп черге төрүттүнген. Бистиң Ондар төрел аймаавыс Ак-Хүүректиг, Кара-Хүүректиг деп черлерни ээлеп чурттап чораан. Тыва Арат Республика үезинде коллективтиг ажыл-агыйларны тургузуп, бистиң аймаавысты тарадыр көжүрген. Ак-Хүүректигге чурттап чораан Ондарларны Манчүрек, Ак, Бора-Тайга, Сүт-Хөлче көжүрген. Кара-Хүүректигниң Ондарлары Ишкин, Ийме, Баян-Тала, Чаа-Хөлге барган.
Авам Анзат Өглүг-Арыевна Сарыглар 1924 чылда Сүт-Хөлдүң Чечектиг черге төрүттүнген. Ачам биле авам 1944 чылда өг-бүле тутканнар. Сес ажы-төлдү бодарадып, өстүр азырап, кижизиткеннер. Улуг улусту хүндүлеңер, бичиилерни карактаңар, чалгаа болбас – кежээ болур, кижилерге адааргавас деп ачавыс ажы-төлү биске чагып чораан. Ажы-төлү, уйнуктары, оларның ажы-төлү шупту 84 кижи чедип турар. Оларның аразында эмчилер, башкылар, инженерлер, чолаачылар дээш кандыг эртем-билиглиг, мергежилдиг кижилер чок дээр.
Сүт-Хөл кожууннуң баштайгы механизаторларының бирээзи мээң ачам Кызыыдак Сундуйевич Ондар ажыл-ишке ылап-ла эзир дег эрлерниң бирээзи чораан.
Александр ОНДАР,
Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, инженер-электрик.