Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде Улуг-Хем кожуунда часкы хову ажылдары кандыг байдалда чоруп турарын сонуургаан.
Ук кожууннуң девискээринге эрткен чылын 1000 гектар шөлге тараа культуралары болгаш мал чемин тараан. Бо чылын аңаа немей Эрес Мандан-оолдуң удуртканы “Оргаадай” арат ажыл-агыйы мал чеминден аңгыда, тараа культураларын немей тарыырынга Арыг-Үзүү биле Иштии-Хем суурларның аразында барык 30 ажыг чыл ажыглаттынмайн чыткан кур черни шиңгээткеш, шөлүн 200 гектар улгаттырган.
Чазак Даргазы чаа шиңгээдип, болбаазырадып турар шөлге чедип, тараажы-биле ужурашкаш, чардырып алганы кур черге чашкан үрезин немелде чемишчидилге чокка-ла элбек дүжүттү бээр дээрзинге бүзүреп турарын чугаалаан. Тараажы ону бадыткап, ниитизи-биле 1200 га шөлдүң 900-үнге тараа культуралары: 500 га шөлдүң чартыынга кызыл-тасты, өскезинге арбайны, суланы — 300 га, кырлыг-караны (гречка) — 100 га, оон аңгыда, 300 га шөлге мал чемин тарыыр планы-биле таныштырган.
Эрес Мандан-оолдуң удуртканы «Оргаадай» көдээ ажыл-агый кооперативи чер ажыл-агыйында барык 8 чыл ажыр ажылдап турар. Регион болгаш регионнар аразының делгелге-садыглаашкыннарынга каш удаа тиилекчилер аразынче кирип, ооң бүдүрүп турар тыва далганы чүгле республикада эвес, чурттан дашкаар-даа билдингир апарган. Тыва далганы дээш “Россияның 100 тергиин барааны” деп сертификатты база алган.
— Бо хүнде бистиң бүдүрүлгевисте 16 кижи хаара туттунган. Оларның 8-зи доктаамал, 8-зи сезоннуг ажылдар үезинде республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан болгаш колдуу Улуг-Хем кожуундан күзелдиг улус ажылдап кээп турар. Бо чылын тарыыр үрезин чедер. Гречканың үрезинин Михаил Санниковтан алган мен. Чүге дээрге ооң кырлыг-каразының шынары эң-не дээре болуп турарын специалистер чугаалап турду. Күзүн дүжүт ажаалдазының соонда тараа культураларын болбаазыраткаш, боттарывыстың бүдүрген сарыг-тараа, кырлыг-кара дээш өскезин-даа садыгларже үндүрер сорулгалыг бис. Ону кылырынга бистиң чазаавыс улуг деткимчени көргүзүп турар. Эрткен чылын республиканың социал-экономиктиг сайзыралының тускай программазы-биле күрүне деткимчезин алдым. Ол 11 сая рубль-биле тараа культуралары болбаазырадыр цехти бо чайын ажылдадып эгелей бээр бис — деп, Эрес Мандан-оол чугаалаан.
Тараажы керээ негелдези езугаар 3,75 млн рубль бодунуң үлүүн төлевилелче салган. Ол акша-хөреңгиге кырлыг-кара болгаш тараа культураларын болбаазырадыр цехтиң дериг-херекселдерин, продукцияны аай-дедир сөөртүр ГАЗ-А23R33 изотермиктиг фургонну чагыдып алган. Оон аңгыда, цехтиң оран-савазын эде чаартырынга тудуг материалдары саттынган. Объектиде тудуг ажылдарының кол кезии дооступ турар, июньда дериг-херекселдери чедип кээрин манап турар.
Бо хүнде ажыл-агыйда бир тараа ажаар комбайн, 4 трактор, 2 андазын, 2 үрезин чажар машина, тараа бастырар болгаш суг чаштырар херекселдер бар. Келир дүжүт ажаалдазында немей бир комбайн черле херек апаар дээрзин тараажы чугаалаан. Ол ышкаш үе-дүптен бээр тыва чоннуң чип өөренген чеми — тыва далганны болбаазырадырга, богу безин артпас деп тайылбырлаан:
- Эрткен чылын 92 тонна арбай далганын кылган бис. Өске чылдарда Казахстан, Моолче үндүр садып турдувус. Коронавирус хамчыктыг аарыг үезинде бо ажыл соксаан соонда, эрткен чылын чүгле Бурятияже 3 тоннаны чоруткан бис. Хакасияда база арбай далганын кыла берген чорду. Ону садып алгаш, бистии-биле деңнеп чииримге, көңгүс өске. Ол чон технологиязын чедир билбейн турарында бе, дүгүн чедир аштавайн, ол-ла хевээр хаптааш, садып турар. Тыва далганда хевек чок болур ужурлуг. А хевээн колдуунда малга бээр. Бо чылын час узаарга, малчыннар малын чудатпас дээш, арбай дүгүн куругладыр ап турду. Черле ынчаш, арбай далганы кончуг үнелиг чем болурда, ооң хевээ безин мал семиртиринге дыка дузалаар. Амдыгааштан мал ажыл-агыйлыглар арбай дүгүн алыр дээш, баш бурунгаар чагыгларын киире берген — деп, ажыл-агыйның удуртукчузу демдегледи.
Эрес Мандан-оол ажыл-агыйның удуртукчузу болурундан аңгыда, Улуг-Хем кожуунга болгулаар янзы-бүрү спортчу-даа, культурлуг-даа база социал ужур-уткалыг хемчеглерниң доктаамал деткикчизи болуп турар. Ол ышкаш стол теннизинге республика чергелиг маргылдааларның бүгү чарыгдалын боду хүлээнгеш, Шагаан-Арыгга каш чыл дургузунда ону организастап эрттирип турар.
Бо хүнде ооң кол кичээнгейи чүгле тарылга шөлдеринде. Чүге дээрге боттуң шөлдеринге тарып өстүрген экологтуг арыг чиг эттен крупалар тус черниң садыгларының баартыктарынга бо сезонда көстүп кээрин чедип алыр сорулга салдынган. Чон ону манап турар.
/ Карина МОНГУШ.
Начын АҢГЫР-ООЛДУҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №37 2023 чылдың май 23
