Малчыннарның аразынга 2023 чылдың чемпионнары болгаш тиилекчилери кымнар болур ирги, “Наадым-2023-түң” шаңналдарынга кымнар төлептиг ирги деп бодал сагышка баш бурунгаар кирип, эрткен чылдың алдарлыг малчыннары көдээ ишчилерниң овур-хевири каракка чуруттунуп келир. Журналист кижи үени мурнады бодап, демдеглелин ажып номчуп олурар болгай. Бодаарымга, Мөңгүн-Тайганың көдээ ишчилери, эзеңгизин тыртып, шагда-ла беленин көргүскен ышкаш. Мөген-Бүренниң бажында, Даг-Алтайже ажар бедик Мугузын бетинде чурттап олурар малчыннарның бирээзи Артыш Салчак мурнакчыларның одуруунче дагын киргени ылаптыг. Ол ындыг-даа болур ужурлуг. Арга-дуржулга чылдар-биле кады келир.
Бир катап орук аайы-биле малчынның өөнге киреримге, өгнүң дөрүнде хоода аскан өңнүг чуруунда шуптузун хураган кештеринден даараан, торгу додарлыг тоннар кеткен өг-бүлениң ишти, эң көскү черде ийиги чергениң шаңнал Диплому (2021 ч) баштай-ла каракка илдигер болчук. Мында хүндүлел бижиктер, хоода өг-бүлениң чуруктары байырланчыг хүннер-биле холбаалыг дээрзи көскү. 2018 чылда «Көдээ өг-бүле» деп Бүгү-российжи мөөрейге Артыш Херлииевич база Чейнеш Ивановна Салчактарның хөй ажы-төлдүг, ажыл-агыйжы, эрес-кежээ өг-бүлези тиилекчи болган. Амгы үеде чеди оолдуг, бир кыстыг. Уруг-дарыы күш-ажылга ынак кылдыр өзүп, ада-иезин өөртүп чоруур.
Артыш Салчактың чүгле кадарган малының бажы чылдан чылче өзүп көвүдеп турар эвес, а өг-бүлезинде чаштар чылдан чылче немежип, олар база өзүп доругуп орарын хоода чурук сөглеп турган. Тыва улус өгленишкен аныяктарның куда-доюнга келгеш: «Артыы эдээн анай-хураган кырлазын, мурнуу эдээн ажы-төлү бассын» дээн йөрээли анаа-ла сөс кырында хоозун чугаа эвес, а херек кырында ажыл-амыдыралда боттанып турар боттуг чуртталга дээрзин Артыш Салчактың амгы чуртталгазы бадыткап турар.
— Аалга келген кижи аяк эрии ызырар, а сен чоп ында хоо баарында олуруп бердиң— деп, малчын салгалдың улуг назы-харлыг иези, Чейнештиң авазы, чаңгыс классчы эжим Дуся Иргит ол бодалдарымдан мени чардыктыра каапкан.
Артыш Салчактың өөнүң ишти Чейнештиң ада-иези кайызы-даа мээң чаңгыс классчыларым, биче сеткилдиг, эп-найыралдыг, амыдыралчы улус. Оларның күдээзи Артыш Херлииевич биле уруу Чейнеш Ивановна, ада-иези ышкаш, ажылгыр-кежээ, чончу, хүндүлээчел дээрзин демдеглеп каайн. Кайызының-даа кырган-ача, кырган-авалары бүгү назыда малчыннап, хөй ажы-төлдү азырап өстүрүп, оларны ажыл-агыйжы мөзү-шынарлыг кижилер кылдыр кижизиткен, бут кырынга тургускан, бурун тыва культуразын салбаан, үлегерлиг ада-иелер. Барык үш дугаар салгалы ол-ла өдек-хонаштарын ээлеп, чылдың дөрт эргилдезинде одарларын солуп көжүп, чурттап чоруурун магадаан мен. Салгалдар аразында харылзаа үзүлбээн, бурунгу ёзу-чаңчыл оларның аныяк салгалдарында хевээр арткан.
САРЛЫК ТАЙГАЛАРНЫҢ БЕДИИН ТЕВЕР
Сөөлгү үеде малчыннарның ажы-төлү сарлык молдургаларын чаажыктырып, оларны чарыштырарынга өөредип турар апарган. Сарлык малды малдаары берге, ооң аажы-чаңы чылгы азы шээр мал ышкаш эвес, сарлыктар тайга-таскылдың чыс бажын теп, аңаа оъттаар, изигге ынак эвес, тургузу азыравас, чартык черлик азырал мал болгаш, кыш-чай чок чер оъттаар. Ооң чаңы дошкун, агаарның соорун азы чылыырын эндевес, кедергей чытчы. Кыжын кончуг соокта хөртүк хар азы дош кырынга чыткылаар.
Сарлыктың сүдү кедергей үскүр, хоюг. Ооң дүгүнден аргаан чеп, бызаа мончары, уктар болгаш хеп белен-не шыгывас.
Бир катап аалга чеде бергеш, кежээ сарлык саар дээш, кызыл курткалыг челе чанынга чедип келдим. Шөлээн турган сарлыктар хеп-хенертен менче чааланып, бөкперлештир турупканын эскерип кааш, дыка дүрген хевим солуй кедиптим. Кызыл өңге ынак эвес, өңгүр өңнерге тоомча чок, өңгүр эвес өңнерге таарзынар. Оон аңгыда, сарлык чанынга ажынып, хорадап болбас, олар сагдырбас, кижи чагдатпас. Хөлден, хемден кортпас, эштип кеже бээр, дүгү дораан кургап каар. Өске кижини кедергей чыдыыргаар, ооң арын-шырайы ээлдек эвес болза, бажын чайып, тепкеш ыңай болур. Оранчокта даг ажылдыр ээзин чыдыыргап кааптар. Сарлык малдың аажы-чаңын Артыш Херлииевич дыка эки билир. Ооң тоор, коргар, сестири чок.
Сарлык бугазы. Чогум-на шаандакы сарлык бугалары дег улуг-шыырак, сүрлүг бугалар ховартаан дижип, улуг кижилер чугаалажыр.
Кончуг шыырак буга бөрүден шуут кортпас, караан чидиди көрүп алган, серт чок чыдар. Ооң кежи кедергей кылын болгаш, бөрү белен-не ызырып күш четпес. Сарлык бугазы кышты өттүр чааскаан тайгага бузуп чыдар.
МАЛ КИЖИНИ АЛДАРЖЫДАР
Чылдың-на Наадым байырлалында республиканың мурнакчы малчыннарын база чемпионнарын мөөрейниң түңнелдери-биле илередири чаңчылчый берген. Малчыннарның көжер-дүжеринге эптиг кылдыр туткан, дугуйлуг чунар-бажыңнарны база хүннүң күжү-биле ажылдаар батарейлерни сөөлгү Наадым үезинде Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг тиилекчилерге шаңналдар кылдыр байырлыг байдалга тывыскан. Ол шаңналга төлептиг болган мурнакчыларның бирээзи Артыш Салчак болганын утпаан бис.
2023 чылда республиканың чемпионнары болгаш мурнакчылары малчыннарның аттары илерээн. Республиканың эң шыырак мурнакчы малчыннарының аразынче Артыш Салчак кирип, ийиги черже үнгени мени аажок өөртүп турар. Ада-иези угундан малчын, чажындан мал аразынга өскен, ада-иезиниң арга-дуржулгазын көрүп, шиңгээдип ап, кыштың соогу, чайның изии дивейн, олар хөлчок кызымак, эрес-шудургу ажылдап чоруурун чаңгыс чер чурттуглары мактаар.
Артыш Салчактың күш-ажылчы чедиишкиннеринге чоргаарланып, ооң дугайында чылыг-чымчак сөстерни бижиири-даа өөрүнчүг-дүр.
Лидия ИРГИТ, Россияның Чогаалчылар, Журналистер эвилелдериниң кежигүнү.
ЧУРУКТАРНЫ ИНТЕРНЕТТЕН ХООЛГАЛААН.
"Шын" №58, 2023 чылдың август 5