Кужур-Арыг – шээр-даа, бода-даа мал одар-белчиири-биле бойдус чаяаган үш аңгы алаакта делгем шөлдү колхоз-совхозтуң малчыннары ээлеп, чыл санында эвээш эвес дүжүттү ажаап ап турарлар. Эрткен вектиң бежен чылдар эгезинде август айның ортаа үези ажып турда, үш малчынның ээлчеглиг сиген кезилдезиниң үезинде, Бола-Тайгага болган бир таварылганы таан утпас мен ийин.
Сиген кезилдези ортаа чедип турда, күжүр Болатай улузун чемгерери-биле эккеп алганы молдурга дег кончуг-даа сергезин өзээр дээш, ойтур базып, белин чавыдактап алгаш, бажын, ийи холун школачы чээнинге хүлүй туттургаш, чанында салып алганы бижээн доңгая аарак ап чыдар аразында, кончуг сергең чүү боор, ийи буду-биле ийи колдуундан кээп тевер орта, ээзи малчын ойта барып дүшкен. Серге уг-биле тура халааш, хүлүй тудуп органы школачы Чапайны хаайы-биле ойтур моңнаарга, оозу база оранчок барып дүшкен. Серге ам хостуг! Келген уунче ыңай-ла болган. Одагда улустуң алгы-кышкызы-даа аажок. Соонче чадаг-даа, аъттыг-даа маңнаан, колхоз даргазының ГАЗ-69 маркалыг машиназы-биле чолаачы-даа сүрген.
Күжүр саргыл сергең чүү боор, чанында хая-даштыг, кадыр, бедик сүүр дагның кырында хая кырындан куду черде кижилерже көрүп тур. Кандыг-даа дириг амытанның тыны кончуг болгай: «Ол-дур бе, чүге кежээледиңер!» дээнзиг, база катап алгыргаш, ыңай дам өрү үнүпкен.
Кадарчы ам канчаарыл? Ажыл-үүле кылып турар улузу бар болгай. Дуңмазы Хөлчүк Бартынаның ГАЗ-69 машиназы-биле дүъште аалга кирип келгени хоюндан база бир сергени эккелгеш, чонун аъшкарып-чемгерип, тыва сөңү-биле хүндүлеп, ажыл-ижин доозуп эрттиргеннер болбазыкпе.
Сергениң ээзи малчын «өөрлеш аал-коданы мал кай баарыл, даг кырында одарда чораан өөрүнге каттыжып маңнап-ла кээр ыйнаан, боду-даа аал-коданын билбес эвес» дээш, ынаар сагыш-даа салбаан. Хүндүс, кежээ, дүне-даа келбес. Хоюн даг кыры үндүрүп чорда-даа көзүлбес, алгы-кышкы-даа дыңналбас боорга, ам сестип, сагыжынга үш-үдүрүм бодалдар кирип, кокай-бөрүлер-даа тудуп чиптерин, аңнаан-меңнээн улуска семис-шыырак серге чиш-чемиш-даа боорун деп, дүвүреп эгелээни ол. Көрген-билген кижилер-даа чок. Анаада хой-өшкү баштап чорууру сергези сураг барган. Кокай-бөрү тудуп чипкен бе дээрге, сек эндээр эвес, ол-бо дээскинип ушкан кускун-сааскан-даа көзүлбес. Хейде-ле аңнаан-меңнээн улуска каразып, чоок-кавы малчыннардан-даа айтырар…
Каш чыл эрткенде, ол даг баары-биле эрткен улустуң чугаазы-ла ында кежээ кызыл-хүнней берген үеде, туруг кырында, өшкү алгызы-ла үнген боор. Ол чоок-кавыда хой-өшкү-даа көзүлбес. Ындыг чугаа үнүп келген соонда, малчын бир чидирген өшкүзүн бодап: «черликсий берген эвес бе, ээзи менден сестип, коргуп чорууру чадавас, кыштың соогун каяа канчап эрттирип чоруур чоор» деп, сагыжы дүвүреп шаг болган.
Бо анаа эвес чүве-дир дээш, малчын өөнүң ишти-биле чугаалажып, хам-ламалар-даа чалап, ооң чылдагаанын айтырып, шо-төлге салдырып көөрге: «Маңаа чиш болбас мен» – дээш им-демдектиг, сөөк-даяанын-даа көзүлдүрбейн, бодунуң бойдус чаяаны өлүмү-биле бурганнай берген мал-дыр – деп чугаалаан. Улуска буян-чолун көргүзүп чоруур чоннуң улуг хамы, артыш чыды-биле айдызап, кылган үүлезин, өг-бүлезин, аал-коданын арыглап шаг болган. Ооң соонда ол чоок-кавы, даг ынчаар өшкү үнү читкен.
/ Маадыр-оол АРТАА.
Кызыл хоорай.
"Шын" №32 2023 чылдың май 3