Тываныӊ чогаалчылары Бүгү-делегейниӊ чогаалчылар хүнүн, Бүгү-делегейниӊ поэзия хүнү деп ийи байырлалды чаӊгыс хүнде март 21-де Тываныӊ Үндезин культура төвүнге демдеглээн.
Чогаалга дорт хамаарылгалыг бир эп-сеткилдиг кижилерниӊ чыыжы бо чоокку үеде ужур-чөптүг чылдагааннар-биле болбайн турганы билдингир. Чаӊгыс өргээже хөй чылдар иштинде төрээн дылын сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирип чоруур авторларны, номчукчуларны, эртемденнерни, шүлүкчүлерниӊ, бижээчилерниӊ шуптузун чалааны онза байырымныг болган.
2021–2022 чылдарда Тываныӊ чогаалчылар эвилелин литературовед эртемден Сайлыкмаа Комбунуӊ билдилиг удуртулгазы-биле элээн шуудап, ажыл-херээниӊ уг-шиин, сайзыралыныӊ оруун тыва берген деп болур. Ооӊ бир херечизи «Уран сөс» деп чаа солуннуӊ көстүп келгени-дир.
Сагыш-сеткилин, бодаан бодалдарын төрээн дылынга илередип, улуг-биче чогаалдарны бижип өөренип чоруур аныяктарны, оларга арга-сүмезин дамчыдып бээр хоочуннарны, эртемденнерни, бөдүүн бижээчилерни-даа ээ көрүп, чаӊгыс эвилелге хаара тударынга эрес-дидим чорук болгаш ёзулуг ак сеткил херек. Оон аӊгыда, хөй-хөй шүлүктерни бижээн, номчукчуларга билдингир авторларны Тываныӊ чогаалчылар эвилелинге хүлээп ап турар.
Тыва чогаалдыӊ дылы байлак, күчүзү улуг, сеткилге дээштиг
ТР-ниӊ Дээди Хуралыныӊ өмүнээзинден байыр чедирген чүглүг бижиин парламентиниӊ Өөредилге комитединиӊ даргазы Аяна Моӊгуш номчуп таныштырган.
«Поэзия – делегейниӊ чоннарын, кижилерни демнештирип, каттыштырып турар чүүл. Ол боду кончуг байлак, чараш. Бөмбүрзектиӊ бүгү чоннары боттары шүлүк чогаалдыг, шылгараӊгай шүлүкчүлерлиг. Тыва шүлүк чогаалы база ындыг. Ооӊ дөзү – чоннуӊ аас чогаалында. Ынчангаш поэзияныӊ дылы – байлак, күчүзү улуг, сеткилге дээштиг.
Тыва шүлүк чогаалы база шылгараӊгай шүлүк чогаалы-биле онзаланып турар. Республиканыӊ чону С. Пюрбюнуӊ, С. Сарыг-оолдуӊ, О.Саган-оолдуӊ, К.Э. Кудажыныӊ, А. Даржайныӊ, М. Доржунуӊ, З.Намзырайныӊ, А. Үержааныӊ болгаш уруглар чогаалчылары Л. Чадамбаныӊ, Э.Кечил-оолдуӊ чогаалдарын эки билир болгаш катап-катап номчуп чоруур.
Тыва шүлүк чогаалында кол чүүлдү төрээн черге, ооӊ агаар-бойдузунга, чонунга, чоок кижизинге хандыкшыл ээлеп турар. Бо мөңге темалар шүлүк чогаалыныӊ хөөнү болуп артар.
Бодунуӊ чуртталгазында шүлүк бижиирин шенеп көрбээн кижи чок дээр болза, чазыг чок. Ынчалза-даа чүгле салым-чаяанныг кижилер ол уран чогаалдыӊ дээди чадазын чаалап ап, чоннуӊ бедик үнелелин алыр аргалыг.
Хүндүлүг шүлүкчүлеривис, чогаалчыларывыс! Тыва шүлүк чогаалын, тыва дылды кадагалап арттырары-биле, кылып чоруур буянныг ажылдарыӊар дээш силерге өөрүп четтиргенивисти илередип тур бис.
Тыва чонувустуӊ сеткил-сагыжын, хөөнүн байлакшыдарынга силерниӊ үлүг-хууӊар улуг. Амыдыралывыстыӊ бүгү талаларын уран сөске илередип чоруур шүлүкчүлеривиске чедиишкиннерни күзедивис!»
Төлептиглерни шаӊнаан
Чогаадыкчы ажылды чүгле салым-чаяанныг кижилер кылып шыдаар. А чогаалчыларныӊ каракка көскү төлептиг ижин эскерип, ылаӊгыя национал республика иштинге болур-чогууру-биле үнелээр ужурлуг. Ынчангаш тус-тус яамылар кезек шүлүкчүлерни, чогаалчыларны шаӊнап мактаан.
Хакас Республикага тыва дыл хүнү деп байырлалды организастап эрттирген шүлүкчү Мария Кыргыска болгаш Аяс Санчай-оолга, Юрий Туӊ-оолга өөрүп четтиргенин илеретпишаан, ТР-ниӊ Культура яамызы хүндүлел бижиктерни тывыскан.
Чечен чогаалдыӊ сайзыралынга үлүг-хуузун киирип чоруур Ульяна Моӊгушту, Дарыймаа Ооржакты, Чечена Моӊгушту республиканыӊ Өөредилге яамызы Хүндүлел бижик-биле шаӊнаан.
Республикага тыва литератураны, төрээн дылын сайзырадырынга боттарыныӊ үлүүн ак сеткилдиг ажылы-биле киириштирип, ачы-хавыяазын чедирип чоруур аныяктарны аӊгы шаӊнаан.
Арыскан суурда арат-фермер ажыл-агыйын кылбышаан, онза чараш шүлүктерни чогаадып чоруур аныяк автор Орлан-оол Сатка, Тываныӊ В. Көк-оол аттыг Национал театрыныӊ артизи Хемермаа Сайзан-оолга, Кызылдыӊ 15 дугаар лицейиниӊ төөгү башкызы Суяна Чигжитке Тываныӊ Аныяктар херектериниӊ талазы-биле агентилелдиӊ директору Эртине Куулар өөрүп четтиргенин илередип, шаӊнаан.
Тываныӊ культура ажылдакчыларыныӊ профэвилел организациязы чогаалчы Шаӊгыр-оол Моӊгушту, Черлиг-оол Кууларны, Александр Ондарны, Меӊги Бузурашты медаль-биле шаӊнаан.
Онлайн чогаал кичээлдери
Эвилел – эп-сеткилдиг улустуӊ каттыжыышкыны болганда, бот-боттарынга дузалажыр, сүмележир апаар. Кежигүннерниӊ эртем-мергежили-даа, ажыл-амыдыралы-даа дөмей эвес, ынчангаш план ёзугаар ай санында чогаал теориязыныӊ талазы-биле онлайн кичээлдерни эрттирип турар.
– Шынап-ла, удур чогаадыр, турган-на ботту олуртур кожамыктаптар чеченнер шаг-төөгүден бээр тываларның аразында хөй чораан. Ол ам-даа үзүлбээни чоргааранчыг. Шак ындыг бойдузундан салым-чаяанныг эртинелерни ук Чогаалчылар эвилели тып, оларга методиктиг дузаны көргүзүп, шапкыны-биле деткип эгелээни өөрүнчүг-дүр – деп, филология эртемнериниӊ кандидады Ульяна Монгуш сеткилин илередип чугаалаан.
Дыштаныр хүннерде безин онлайн кичээлдерни ак сеткилдии-биле эрттирип келген Эрик Донгактыӊ, Меӊги Ооржактыӊ, Айлаза Сааяныӊ, Чаяна Шилованыӊ ажылын үнелеп, холун актап, өртектиг суй белектерни тывыскан.
Чогаал каттыжыышкыннары
Совет үеде Тываныӊ чогаалчылар эвилели барык кожуун бүрүзүнде чогаал каттыжыышкыннары-биле сырый харылзаалыг ажылдап келген. Ооӊ соонда чогаал, шүлүк бижиир салым-чаяанныг улуг-биче-даа кижилерже ээ көрнүп, деткиптер биче сеткилдиг улус бир кезек үеде көзүлбейн барганы чажыт эвес. Ынчалза-даа амгы бо эвилелдиӊ деткимчези-биле Эрзинде «Сеӊгилеӊ», Өвүрде «Улаатай», Бай-Тайгада «Мөӊгүлек», Чөөн-Хемчикте «Бора-Булактыӊ сырыны», Чаа-Хөлде «Чаа-Хөлдүӊ үнү» деп чогаал каттыжыышкыннары чедимчелиг ажылдап эгелээн.
«Бистиӊ кожууннуӊ иштики уян чараш бодал, сеткилин шүлүк чогаалдарга үндүр бижип, чонунуӊ сагыш-сеткилин өөртүп, өрү көдүрүп чоруур кижилеривисти деткип, литературлуг каттыжыышкынны ажытчып, тургусчуп, демниг болурунга берген улуг үүлеӊерни үнелеп, четтиргенивисти илередип чоруур бис» – деп, Чөөн-Хемчиктиӊ чогаалчылары өөрүшкүзүн үлешкен.
Бо байырлалга Мөӊгүн-Тайганыӊ болгаш өске-даа кожууннарныӊ шүлүкчүлери кээп, уран сөстүӊ мастерлери, чогаалчы эш-өөрү-биле ужурашкан.
Автордан хөгжүмнүг байыр
«Кижиде шупту чүве чараш болур ужурлуг: арын-шырайы-даа, идик-хеви-даа, сагыш-сеткили-даа, бодалдары-даа» деп, улуг орус чогаалчы Антон Чеховтуӊ мерген угаадыы кайы-даа үеде күчүзүн чидирбээн.
Айыраӊ каас өӊ-баазын чечектер дег, чараш торгу-маӊнык каас-шиник хеп-сынныг эр-даа, кыс-даа чогаалчыларны көөрге, магаданчыг-даа, өөрүнчүг-даа болду. Бир-ле чараш национал идик-хеп модазыныӊ көргүзүүн, делгелгезин-даа сагындырар.
Чогаалчы эш-өөрүнге байыр чедирери-биле сцена кырынга үнүп, сөс ап чүве чугаалаан улустуӊ чечен-мергени, эвилеӊ-ээлдээ, топтуг мөзү-бүдүжү болгаш аалчыларынга, бот-боттарынга хүндүткелдиг хамаарылгазыныӊ чаражы-даа, үлегерлии-даа аажок.
Уран талантылыг кижи чаӊгыс эвес, а элээн каш чүүлдерге салым-чаяанныг болур дээриниӊ чөптүг бадыткалын эвилелчилер көргүстү. Хөй талалыг салым-чаяанныглар, Алексей Конгар болгаш өске-даа авторлар ырызын-даа, шүлүүн-даа бараалгаткан. Чижээ, Херел-оол Ооржак боттарыныӊ бижээн шүлүүнге аялганы чогааткаш, «Авамайныӊ аптаразы» деп ырызын боду гитарага ойнавышаан, ырлап күүсеткен.
Авамайныӊ аптаразын
Амга чедир шыгжап чор мен,
Авам күжүр чагыг-сөзүн
Амга чедир сагып чор мен.
Аптарадан, аптарадан
Авам үнү дыӊналып кээр.
Аптарадан, аптарадан
Авам мени карактап чор.
Чашкы үем, чараш үем
Шагда эрткен, уттундурган.
Чүгле чаӊгыс аптарадан
Чашкы үем ажып көөр мен.
Херел-оол Ооржак – ховар чогаадыкчы салым-чаяанныг, быжыг тура-соруктуг. Кадыыныӊ байдалы кызыгаарлыг-даа бол, хей-аъды, сүлдези бедик. Биче сеткилдиг болгаш, чогаадып алган ырызыныӊ төөгүзүн чугаалааш, дыӊнакчылар, чогаалчы эш-өөрү, үнелеп көөрүн дилевишаан, кончуг чараш ырыны бараалгаткан. Көрүкчүлер хүндүткел-биле туруп келгеш, адыш часкап, «Эр хей», «Браво!» дижип, магадап мактаан.
Хоочуннуӊ чагыы
Байырлалдыӊ онза хүндүткелдиг аалчылары – улуг чогаалчылары, тыва чогаалдыӊ чечектелип сайзырап турган үелеринде күрүнениӊ политиктиг идеологиязын билдилии-биле уштап-баштап келген арга-дуржулгалыг хоочун даргаларывыс. Олар бистиӊ республиканыӊ парлалга ажылын ханызы-биле билир. Тыва солун-сеткүүлдерни, үнген ном-дептерниӊ шуптузун бирден бирээ чокка номчуп, сайгарып көрүп турар дизе, чазыг болбас.
Оларныӊ бирээзи чогаалчы Черлиг-оол Куулар март 19-туӊ «Шын» солунунга үнген «Сүлде-сүзүүвүс кайдал?» деп Артур Хертектиӊ бижээн чүүлү амгы үеде тыва чогаалдыӊ философчу чаа чүүл дээрзин тайылбырлааш, ону номчуурун сүмелээн.
Бо үеде бистиӊ республикада ийи аӊгы Чогаалчылар эвилели бар. Тываныӊ регионалдыг чогаалчылар организациязыныӊ удуртукчузу – С. Комбу, а Тыва Республиканыӊ чогаалчыларыныӊ организациязыныӊ удуртукчузу – С. Өндүр. Ийи аӊгы эвилел тургузуп алгаш, ажылдаар деп шиитпиринге хамаарыштыр хүндүлүг чогаалчывыс Черлиг-оол Чашкынмаевич «Рынок үезиниӊ тевии-биле адааннажып, чижип-даа турар болза, тыва чечен чогаалды сайзырадыр» деп угааткан.
Республиканыӊ бедик ат-сураглыг чогаалчылары салым-чаяанныг аныяктарны чүгле деткиир, дузалажырындан аӊгыда, тыва литератураныӊ келир салгалын белеткээр хүлээлгелиг. Эртемниӊ улуу херек, сеткилдиӊ бичези херек деп чоннуӊ мерген угаадыын база утпаза чогуур.
Р. ДЕМЧИК.
