Кызыл хоорайның дугаары 2 школазының хоочун башкызы Монгуш Шыыраповна Кандан октябрь айда 91 харлаар. Узун болгаш уттундурбас төөгүлүг кижилерниң бирээзи. Ол Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Тайга сумузунуң Эзим- Адаа деп черге 1931 чылдың октябрь 20-де 9 ажы-төлдүг өг-бүлеге төрүттүнген.
Монгуш Шыыраповна 1940 – 1941 өөредилге чылында Кызыл-Тайга сумузунуң Бел эге чада школазының 1-ги клазынга өөренип кирген. Чайгы дыштанылга үезинде ада-иезиниң мал-маганын кадаржып, күш-ажылга бичиизинден дадыгып өскен.
Ачазы суму даргалап чораан кижи болгаш, чон-биле ажылдап билир, удуртукчу талантылыг кижи чораан. Кажан фашистиг Германия ССРЭ-же халдап кээрге, Кызыл Шеригге дузалажып, чылыг идик-хеп, аъш-чем, мал-маган чыылдазын удуртуп турган. Ынчан Монгуш Шыыраповна школачы хирезинде ол улуг ажылга идепкейлиг киржип, көзүлбес фронтунуң дайынчыларының бирээзи апарган.
Суму школазын дооскаш, улаштыр өөренгеш, Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык школазының 7-ги клазын дооскан. Өөредилгезин улаштыр Кызыл хоорайның дугаары 2 школазынга уламчылаан. 1950 – 1951 чылдарда 10-гу классты дооскаш, Бай-Тайга кожууннуң Тээли ортумак школазынга тыва дыл башкылап эгелээн. 1952 чылда үе-черге эштери-биле Абаканның 2 чыл хуусаалыг башкы институдун доозуп алган. Ооң соонда Чаа-Хөл, Ак-Туруг школаларынга Мыжаан Седип, Александра Допай деп эштери-биле башкылап чораанын бо-ла сактып чугаалай бээр. Ол-ла чылдарда Шожал Күжүгетович Кандан-биле өг-бүле тутканнар.
1958 чылда оларның өг-бүлезинге кайгамчыктыг солун болуушкун болган. Өг-бүлеге хары угда үш ийис оолдар төрүттүнген. Кызыл хоорайның чагырга чери оларның өг-бүлезинге изиг, соок суглуг 3 өрээл бажыңны белекке берген. Үш чаштарның хары угда төрүттүнгени Тывага бир дугаар болуушкун болган.
Оолдары шору өзүп-доругуп келгенде, Монгуш Шыыраповна Кызылдың 2 дугаар школазынга эге класстарга башкылавышаан, тыва дыл кичээлдерин эрттирип турган. Кады ажылдап чораан үе-чергези Зоя Сундуевна Кууларны, Сугдер Мачылаевна Содунамны, Лидия Бирилеевна Ондарны база өске-даа коллегаларын сактып чугаалап олурар.
1978 чылдар үезинде 2 дугаар школага чаңгыс коллективке ажылдап чораан бис. Бичии мага-боттуг, кашпагай, чугаакыр башкының могап-шылавазын көрүп, мага ханмас турган бис. Ооң эге школага доостурган өөреникчилериниң санын ончалаары берге.
Амгы үеде бажыңнарывыс кожа-хелбээ чурттап чор бис. Бажыңывыс даштында чараш спорт шөлүн тудуп каанынга өөрүп, эртениң-не сула шимчээшкиннерни кылып турар.
Бажыңынга үнген-кирген төрел-дөргүлүнге, уругларынга шайын кудуп, аъш-чемин делгеп салыр, солун чугааларын хөөреп олурар. Сеткили ак, дузааргак, төрелзирек башкының кадыкшылы эки, ам-даа хөй чылдарда чурттаарының барымдаалары бар.
Үре-түңнелдиг кылып чораан ажыл-ижи ат-алдарга, хөй-хөй шаңналдарга чедирген. Ол Россия Федерациязының өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну, «Иениң алдары» медальдың эдилекчизи дээш хөй-хөй медальдар болгаш хүндүлүг бижиктерниң эдилекчизи.
/ Антонина Шойжун,
ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг башкызы.