Тыва Арат Республиканың прокуратуразы тургустунгандан бээр 90 чылы, бооладып шаажылаткан Тываның баштайгы прокурорунуң төрүттүнгенинден бээр 120 хары бо 2025 чылда дапкырлашкан.
ТАР-ның прокуратуразын 1935 чылда Биче Хуралдың Президиумунуң шиитпири-биле тургускан. Тыва Арат Республикканың прокурорунга Кара-Сал Пиринлей томуйлаткан. Келир үеде тыва күрүнениң хамаатызы, ооң баштайгы прокурору 1905 чылдың январь 17-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан сумузунга төрүттүнген. Ооң бодунуң допчу намдарында бижээни-биле алырга, ол ядыы арат өг-бүлеге төрүттүнген. Оол 9 харлыг турда ачазы чок болган. Авазы биле бичии Кара-Сал бай-шыырак кижилерге хөлечиктеп, оларның мал-маганын кадарып, сүт-саанын саап, оларга бак көрдүрүп, хилинчектенип чорааннар. Оол 17 харлыг турда авазы чок болган. Элээди оол хүрээге ийи-үш чыл дургузунда хуурактап, моол үжүк-бижикке өөренип, кумзат шажын эргелиг-даа болган. Ынчалза-даа хүрээге өөренип чораанын Кара-Сал хүрээ-хииттиң хоозун салдарынга алысканы кылдыр допчу намдарында бижээн. Ол шагда эрге-чагыргаже чоокшулааннар боттарын ядыы аңгының кижизи, байларга дарладып, хүрээ-хиитке мегелеттирип чораан кылдыр бижиир ужурга таваржып турган, оон башка хувискаалчы эрге-чагырганың талазындан кызагдалга таваржып болур. Хүрээге моол бижикке өөренип алганы Кара-Сал Пиринлейниң эртем-билиг чедип алырынга, эрге-чагыргага албан-дужаалга депшииринге салдарлыг болганын ооң амыдыралы көргүскен.
1927–1929 чылдарда Тыва Арат Республиканың революсчу шериинге албан эрттирген. 1929–1933 чылдарда Москвада Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединге (КУТВ) өөренген. КУТВ-ту дооскан соонда, 1934 чылда, Кара-Сал Пиринлей Тыва Республиканың Дээди судунуң кежигүнүнге, 1935 чылда ол судтуң даргазынга томуйлаткан. Ол-ла чылда Тыва Арат Республиканың прокуратуразы тургустунарга, Пиринлейни прокурор албан-дужаалга томуйлаан.
ТАР-ның прокуратуразының ажыл-чорудулгазын Совет Эвилелиниң ажыл-чорудулгазындан хоолгалаан. Совет Эвилелинде ышкаш иштики херектер органнары болгаш прокуратура Тыва Арат Республиканың партийжи удуртулгазынга чагыртып турган.
ССРЭ-ден келген совет чөвүлекчилер Тываның прокуратуразының ажыл-чорудулгазынче дорт холгаарлап, ССРЭ-ге Сталин үезинде эгелээн политиктиг репрессияны шимчедип үндүрген. Иван Рогов деп чөвүлекчи кымны тудуп хоругдаарын айтып берип турган дугайында медээлер Тывага репрессия дугайында төөгү материалдарында бар. ТАР-га политиктиг репрессия 1930 чылдарның төнчүзүнде калбарган, бот-боттарын нүгүлдеп, эрге-чагырга болгаш иштики херектер органнарынче нүгүл дыңнадыглар бижиири удаа-дараа апарган, эң ылаңгыя эрге-чагырга органнарының ажылдакчыларының аразынга ол чүүл ында-хаая эвес болу берген. Шак ынчаар “контрлар”, “япон шивишкиннер” дилээри эгелээн.
“Чоннуң дайзыннарын” дилеп тыварынга кижилерниң аразынга хууда чөрүлдээлер, алгыш-кырыш дээн ышкаш чүүлдер база салдарлыг болган. Кым бижээни безин билдинмес дыңнадыг чагааларга безин чылдагааннааш, кижилерни тудуп хоругдап, шиидип каанының дугайында чүүлдер сөөлүнде билдингилээн. Республиканың удуртукчуларының эзирик-элээр алгышкан-кырышкан уржуунда, көстелген хууда чөрүлдээлер база бедик албан-дужаалдыг Чүрмит-Дажы, Хемчик-оол дээш өскелерниң-даа репрессияга таварышкан чылдагааны болган дугайында бижимелдер репрессия дугайында төөгү материалдарында бар. Кайы удуртукчу ядыы азы бай уктуг болганы база Тываның удуртукчуларының аразынга чөрүлдээлерни үндүрүп турган – Тока ядыы, а Чүрмит-Дажы улуг лама, Танчай дүжүмет. Оларның аразындан орус дылды кончуг эки билир, эртем-билиг талазы-биле шыырак, Большевиктерниң бүгү-эвилелдиң коммунистиг партиязының кежигүнү, 1929 чылдан Тываның улустуң революсчу партиязын удуртуп, большевиктерниң партиязындан деткимчелиг Салчак Токаның туружу черле күштүг турган.
1937 чылдың декабрьдан 1938 чылдың октябрьга чедир, 11 ай дургузунда Тыва Арат Республиканың бедик албан-дужаалдыг даргалары 9 кижини тудуп хоругдаан. Эң-не баштай, 1937 чылдың декабрь 19-та, Тыва Арат Республиканың прокурору Кара-Сал Пиринлейни тудуп хоругдаан. Ооң соонда, ийи дугаарында, 2 ай эрткенде, 1938 чылдың февраль 18-те Тыва банкының баштаар чериниң даргазы Оюн Танчайны тудуп хоругдаан.
Мурнунда хоругдаттырган даргаларны буруудадырынга соонда хоругдаттырган даргалар киржип турганының дугайында демдеглелдер төөгү материалдарында бар. Чижээлээрге, 1938 чылдың август 30-де хуралга ТАР-ның иштики херектер сайыды Оюн Полаттың “Танчайларның контрреволюсчу бөлүүн илередип тыпкан дугайында” илеткелин дыңнааш, Хемчик-оол “Танчайларның контрреволюсчу дазылын чок кылыры – кончуг улуг чугула херек-тир” – деп чугаалаарга, Чүрмит-Дажы ону деткип орган. А даартазында, август 31-де, даң бажында, эртенгиниң 5.00 шакта Чүрмит-Дажы биле Хемчик-оолдуң боттарын тудуп хоругдаан дугайында бижимелдер репрессияларның төөгү материалдарында бар.
Кара-Сал Пиринлей, Оюн Танчай, Чүрмит-Дажы, Хемчик-оол сугларны тудуп хоругдаан соонда, Тываның улустуң революсчу партиязының төп комитединиң үшкү пленумун дүрген эрттирген. “Танчайларның контрреволюсчу бөлүүн, ооң артынчызын чок кылырының болгаш революсчу кичээнгейни күштелдирериниң дугайында” илеткелди Тока кылган. Ол пленум соонда Тываның улустуң революсчу партиязының төп комитединиң болгаш чазааның кежигүннери болгаш харыысалгалыг ажылдакчылары кожууннарже үнүп, танчайларның контрреволюсчу бөлүүн, ооң артынчызын чок кылырының болгаш революсчу кичээнгейни күштелдирериниң суртаал ажылдарын чон аразынга чорудуп кирипкен. Ол үеде Тыва Арат Республикада бар шупту солун-сеткүүлдерге “чоннуң дайзыннарының” дугайында суртаал чүүлдерни хөйү-биле парлап турган. Шак ынчаар кожууннарга “контрлар илередир” чорук эгелээн. Чоннуң аразындан “контрларны” чок кылырынга идепкейлиг кижилер база тыптып келгилээн. Партияга, политикага кандыг-даа хамаарылга чок, Японияның сураан безин дыңнаваан чүс-чүс бөдүүн араттар, орус тараачыннар репрессияга таварышканнар.
Тыва Арат Республиканың бедик албан-дужаалдыг даргаларының репрессияга таварышканын төөгүчүлер “тостуң херээ” деп адааннар. Оларның аразындан “Совтранс” бүдүрүлгениң начальниги Ховалыг Тотканны, буруузун долузу-биле миннингени дээш хөй чылдарда хоругдалга шииткен.
1938 чылдың октябрь 16-да даң бажында Хербис дагның чоогунда элезинниг калбак ховуга ТАР-ның Сайыттар чөвүлелиниң даргазы Сат Санаа-Шири оглу Чүрмит-Дажыны, ТАР-ның Биче Хуралының даргазы Адыг-Түлүш Олдукай оглу Хемчик-оолду, Тыва банкының баштаар чериниң даргазы Оюн Чырандай оглу Данчайны, ТАР-ның революстуг шерииниң командир-комиссары Күжүгет Арапай оглу Серенни, ТАР-ның үлетпүр болгаш садыг сайыды Сат Базыр-оол оглу Лопсанны, республика типографиязының директору Ховалыг Сонам оглу Дотканны, ТАР-ның прокурорунуң оралакчызы Оюн Данчай оглу Сенгиижикти, ТАР-ның баштайгы прокурору Кара-Сал Орума оглу Пиринлейни адып өлүрүп шаажылаан.
Тываның төөгүзүнде баштайгы прокурор, 34 харлыг Кара-Сал Пиринлейниң салым-чолу ындыг болган.
Ш. МОҢГУШ төөгү материалдарындан белеткээн.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6