Шагаа бүдүүзүнде найысылал Кызылдың чурттакчылары болгаш аалчылары Шагааның делгелге-ярмарказын дыка манаарлар. Чүге дизе тыва чон ынак байырлалында национал идик-хевин кедип алгаш, аалдажып, белек-селек солчурунга дыка ынактар. А Шагаа делгелгелеринден бо бүгүнү шуптузун садып алыр арга бар. Делгеле-ярмарка чылдан чылче сайзырап, киржикчилериниң саны көвүдеп, садып турар барааннарының шынары экижип, ассортиментизи улгадып турар.
Тываның ус-шеверлериниң кылган ажылдарының делгелгезин Республиканың улусчу чогаадылга болгаш дыштанылга төвү 2019 чылдан тура организастап турар. Мурнунда чылдарда ол хемчегни «Шагаа хээзи» дээр турган болза, 2023 чылдан тура «Шагаа белээ» деп адай берген.
Делгелгениң сорулгазы — шимелде-каасталга ажылдары кылып турар ус-шевер мастерлерниң болгаш бүдүрүкчүлерниң кылган, бүдүрген ажылдарының шынарын экижидери болгаш бараанының ассортиментизин көвүдедири-биле суй белек продукциязының рыногунуң хөгжүлдезин деткиири.
Баштайгы делгелгелерге 30 хире мастерлер киржип турган болза, 2025 чылда 50 ажыг ус-шеверлер боттарының кылган ажылдарын делгээн. Ийи хүн уламчылаан делгелгеге 2500 бараанны делгээн: бажың-балгат иштиниң херекселдери, каасталгалар, чавагалар, суй белектер, тыва тоннар, тыва идиктер, бөрттер, камгалалдар, сыртыктар, чеңи-чоктар, тыва аян-шинчи киирген платьелер болгаш хөйлеңнер, шай, дус хаптары дээш оон-даа өске.
«Шагаа уткуштур болуп турар делгелге-ярмарканың чонга ажыктыын, хереглелдиин барымдаалааш, Республиканың улусчу чогаадылга болгаш дыштанылга төвү мындыг делгелгелерни квартал санында эрттирерин өөренип көрүп турар. Ол делгелге-ярмаркаларны тема аайы-биле идик-хеп бир аңгы, суй белектер, каасталгалар дээш аңгы-аңгы бөлүктеп эрттирерин планнап турар бис» — деп, республиканың улусчу чогаадылга болгаш дыштанылга төвүнүң директору Елена Ондар дыңнаткан.
Бо чылгы «Шагаа белээ» делгелгеден көөрге, ылап-ла чылдан чылче киржип турар мастерлерниң ажылдарының шынары экижип, продукциязы көвүдеп турары көскү-дүр. Оларның аразында ажылдары өскелерден ылгалып турар мастерлер база бар. Чижээ, ыяштан чазаан ойнаарактар, чеди чүзүн мал, тыва өг чоннуң сонуургалын оттуруп турар. Арыг ыяштан чазаан экологтуг ойнаарактар чуктан кылган ойнаар-кыстарга бодаарга, чаш уругнуң кадыкшылынга хора чок болгай. А чеди чүзүн малдың аттарын, тыва өгнүң эт-севин амгы үеде чаш уруг хамаанчок, улуг улус безин уттуп бар чыдары кымга-даа билдингир.
Бо бүгүнү Кызыл хоорайның чурттакчызы, ус-шевер чазаныкчы Роман Маады кылып турар. Ол чазанырын ачазындан өөренип алган. Чазаныры баштай ооң сонуургалы турган, а чогум кол мергежили – харылзаачы. Роман Эрес-оолович бүгү назынында харылзаа адырынга үре-түңнелдиг ажылдаан. Кажан ковид деп хамчыктыг аарыг нептереп турар үеде, ажыл чок олурупкаш, чазаныр сонуургалын хөгжүдүп эгелээн. Хостуг үелеринде эш-өөрүнге, дөргүл-төрелдеринге суй белектер чазап, белекке бээр чаңчылдыг турган. Ынчан чоок улузу социал керээ программазынга киржирин сүмелээн. 2023 чылдың күзүн социал керээ программазынга киришкеш, деткимчеге алган акшазы-биле ыяш болбаазырадыр станоктар садып алган. Бажыңының девискээринге бичии мастерскаяны тургускаш, чазанып кирипкен. Бир-ле онзагай, ажыктыг чүүлдер бүдүрер сорулга-биле чаштарга экологтуг ойнаарактар чазап, оон чоорту тыва өг, чеди чүзүн малдар дүрзүлери кылып эгелээн.
Чазаныр ыяшты боду Красноярск хоорайга баргаш, шилип тургаш, тускай камерага кургадып каан чымчак материалды (хады) садып ап турар.
Ус-шевер чазаныкчы Россияның ойнаарактар кылыр мастерлериниң аразында эртип турар «Родная игрушка» деп мөөрейге киржир чагыгны киирип каанын дыңнатты. Роман Маады арыг ыяштан улуг аптаралар, светильниктер дээн ышкаш бажың херекселдерин көвүдедир кылыр сорулгалыг.
«Амгы үениң салгалдарынга тыва чоннуң езу-чаңчылдары, тыва дылы уттундуруп бар чыдар болгай. Ынчангаш тыва дылды нептередир сорулга-биле чеди чүзүн малды, иштин дерээн тыва өгнү бичии уругларга таарыштыр кылып эгеледим. Кызыл хоорайның бир уруглар сады ындыг чагыгны киирген, ам ону кылып тур мен. Өөредилге албан черлери тускай чагыглар киирер болза, күзелдиим-биле кылыр мен. Бичии чаштарга тыва дыл кичээлдеринге, тыва дылды сайзырадырынга ажыглап болур деп бодаар мен. Уруглар садтары чагыглар киириксээр, чүгле аңаа көрдүнген акша чок тур дээр, оозу хомуданчыг» — деп, Роман Эрес-оолович чугаалады.
Тываның ус-шеверлериниң бүдүрген ажылдарының делгелге-ярмаркалары байырлалдар хүннеринден аңгыда, квартал санында болуп турар апаар.
Алдынай СОЯН.
Чуруктарны Республиканың улусчу чогаадылга болгаш дыштанылга төвүнден алган.
“Шын” №7 2025 чылдың февраль 27
