Шагаа – чөөн чүк чоннарының Чаа чылы, частың эге айы. Ону кыштың адак айында уткуур. Шагаага күзүн-не белеткенип эгелей бээр. Чедишкен түлүк семис иртти дөгергеш, үүжелеп, «доорамчы» кылып алыр.
Шагаа бүдүүзүнде кижилер чурттап турар оран-савазын аштап-арыглаар, бажыңнарыңарда күңгүрбаа бар болза, өргүл кылып аъш-чемниң дээжизин чалаар. Шагаага шуптузун сагып, эки белеткенген өг-бүлениң чорук-херээ чогунгур, чаа чылда амыр-тайбың чурттаар. Бүдүүде эъттиг чем чиирин шеглээр. Ол хүн камгалакчы Палден Лхамо Бурган бүгү өртемчейни эргий кезип хынаар. Чамдык улус Палден Лхамо сагыызыны удуп чыткан кижини өлүг кылдыр санаар деп турарлар. Ол-даа шын эвес боор. Бурган кижиге ындыг багай күзээшкин кылбас. Аңаа чүгле айызын бербейн барып болур.
Шагаа бүдүүзүнде лама башкылар хүрээге «Дугжууба» арыглал ёзулалы кылыр. Ол дээрге эрги чылдан чаа чылче сол-тайбың кирип, эрткен чылдың хай-бачыт, нүгүл-хилинчээн арыглаар ёзулал.
Чурагачы лама башкыдан чаа чылда кайы чүкче бирги базымны кылырын, хей-аът тугун каяа киискидерин, чаа чылда чүден оваарнырын, аал-оранга кандыг судур- ному номчударын айтырып алыр.
Шагааның бирги чаазында эртен даң адып орда, 3 шак үезинде тургаш, тыва хевин кедип, күңгүрбаага чула кыпсып, чаа чылда нүгүл-халап чок, буян-кежик йөрээп, чалбарыыр. Ак сүдүн өрү чажып, саң салыр. Аалга аъш-чемин делгеп салган соонда, Шагааның найыр дою-даа эгелээр. Кончуг шыырак аныяк оолдар Шагаада ирт эъди хайындырган үстүг быдааны аразында ижип, маргыжарлар. Ону «бардамнаар» дээр. Ол хүн чем ишкен аяаан ыяап-ла доңгайтыр салыр. А чаңчыл ёзугаар аякты өрү көрүндүр салыр болгай бис. Бир эвес чем ишкен аяаан Шагаа үезинде доңгайтыр салып каар болза, ол аяктың «ээзин» тотпаан деп санаар болгаш аякты катап долдур кудар.
Шагааның найыр-дою адакталган соонда, дагдан инек кежи-биле чуңгулаар, баг кагар, тевектээр, хендирбе сөөгү сый кагар. Кежээ кыстар «Аскак-кадайлаар», тывызыктаар, дүрген чугаа чугаалажырлар. Улуг улус тоол ыдар, оолдар көзерлээр, шыдыраа салыр, кажыктаар.
Шагааның бир чаазының хүнүнде арага ишпес, алгыш-кырыш, шош-содаа кылбас, хоп-нүгүл дажывас. Ашак, кадай улус бот-боттарынга чолукшувас, чарлырының демдээ. Ол ышкаш дүңгүр хакпас, хам хамнатпас. Чүге дизе Шагааның ак айынга «караң» чүдүлге таарышпас. Ыт хакпас, аас-дыл үнер. Өске улуска акша-төгерик бербес, өреленип болур, кара өңнүг суй белек тудуспас, ыяш шалбалавас, азыраан малының төнерин оштаар.
Шагааның ийи чаазында аалдажып, суй белек солчуур, улуг назынныг кижилерге «Айыжы», «Самбай» кадактыг чолукшуур, а эрге-ямбылыг улуска «Хип» кадак туткаш, аскында шынныг бараалгаар. Кадакты баш ажыр чүгле лама кижи салыр.
Шагааның үшкү чаазында кижи бүрүзүнүң хей-аъды, сүлде-сүзүү бедик болзун дээш, хей-аът тугу киискидер, саң салып, артыжанныр, ак чем, сүт өргүүр. Ол үеде ачылыг ак Дээрлерде, Бурган сагыызыннар черже чаларап кээп турар кылдыр тейлеп, чалбарыыр.
Шаг чаагай, Шагаа чаагай!
Шагаа-биле!
Шулуу КАРА-САЛ, ИХЯ-ның хоочуну.
“Шын” №9 2023 чылдың февраль 7