СӨӨЛГҮ ҮЕДЕ СОЦИАЛ ЧЕТКИЛЕРДЕ ТАСТЫГНЫҢ ПОЛИМЕТАЛЛ ЧЫДЫНЫН ШИҢГЭЭДИП БОЛБААЗЫРАДЫР ДУГАЙЫНДА АЙТЫРЫГНЫ ЧОН КАЛБАА-БИЛЕ ЧУГААЛАЖЫП ТУРАР.
Ол эки. Ынчалза-даа ол чугааларның аразында үндезин чок хөөредиглер болгаш улуг ажыл эгелевээнде-ле, чүвениң ужурун эки билип албайн, кижилерни аңаа удур суртаалдап турар улус база бар. Бо талазы-биле чонувусту дүвүредип турар айтырыгларынга харыы бээрин Тыва Республиканың арга-арыг ажыл-агыйы болгаш бойдус ажыглалының сайыдының бирги оралакчызы Григорий Серен-Доржуевич Ондардан дилээривиске, ол мындыг тайылбырны берген:
– Чоннуң дүвүрелин билип тур бис. Тыва кижи бүрүзү чер-чурту дээнде, тынын бээринден кортпас. Шупту Тывага ынак бис. Россияда чурттап турар болганывыста, ооң девискээриниң казымал байлаа РФ-тиң өнчүзү дээрзин база билир бис.
Литий деп казымал байлакты совет үеде-ле геологтар Эрзин кожууннуң Качык девискээринде 2 муң метр бедик, тас тайгаларда бар деп шинчилеп каан. Ооң кайы хире девискээрде, кайы хире ханы черде чыдарын база тодарадып каан.
Бо казымал байлак чүге бо үеде хереглеттине берген дээрге, амгы үеде болуп турар ТШО-нуң чоруп турары-биле дыка хөй күрүнелер Россияга дузалашпайн барган болуп турар. Литий деп полиметалл металлургияга, медицинага болгаш химиктиг бүдүрүлгеге, микроэлектроникага, авиатудугга, аккумулятор, батареяларга ажыглаарынга чугула херек болганда, Россия боттарының девискээринде бар литий чыдынын шиңгээдип болбаазырадыр бүдүрүлге черлерин ажыдар дугайында айтырыгны чидиг көдүрүп келген.
Бистиң Тывада Тастыгда литий чыдыны байлак. Ол девискээрге хамаарышкан ажык аукцион октябрь 18-те болур деп чарлаан. Ону тускай аукцион эрттирер шөлге, сайтыларга эрттирери көрдүнген. Аңаа чүгле Россияның бүдүрүлгелери киржир эргелиг. Биске дыңнатканы-биле алырга, РОСНАНО дээр күрүнениң корпорациязының адаанда салбыры киржир деп турар. Ынчангаш ол Тастыг уургайын шиңгээдип алырын долузу-биле күрүне акшазы-биле хандырар апаар.
ЧАА ДЕВИСКЭЭР ҮРЕВЕС ДЭЭШ
Ол бүдүрүлгени анаа-ла база кыла бербес. Эгезинде ол девискээрниң дегдинмээн бойдузун шинчилеп алыр. Ооң соонда бүдүрүлгениң келир үеде ол чоок-кавы девискээрниң экологтуг байдалынга чедирип болгу дег багай салдары кандыгыл дээрзин албан тодарадып билип алыр.
Мээң амдыызында билгеним-биле алыр болза, ол казымал байлакты Эрзинниң Тастыгга казып, шиңгээдип эгелей бергеш, металлды болбаазырадыр талазы-биле ажылдарны өске кожууннарның девискээринге кылыры көрдүнүп турар. Чоокта чаа ол корпорацияның төлээлери Тывага кээп чордулар. Ол төлээлерниң чугаазы-биле, чаа черге бойдусту үревес дээш, катап база улуг бүдүрүлге тутпазы-биле, чоокку үеде ажыглаттынмайн баар бүдүрүлгелер дугайында чугаалашкан. Ол дээрге амгы үеде Каа-Хем кожуунда Тардан Голд алдын уургайының бүдүрүлгези. Ында алдын чыдыны эвээжээни-биле келир үеде ол бүдүрүлге удавас хагдынып каар. Ынчан үлетпүр-бүдүрүлгениң дериг-херексели, оран-савазын улаштыр ажыглап болурун чугаалаштылар. Бир болза, Хову-Аксында кобальт комбинады турган черге заводту тудуп болурунуң аргаларын чугаалажып турдулар. Бо талазы-биле айтырыг төнчүзүнге чедир шиитпирлеттинмээн. Амдыызында чугаа кырында.
ӨӨРЕДИЛГЕ ЧЕРЛЕРИНГЕ НЕМЕЙ ФАКУЛЬТЕТТЕР АЖЫТТЫНАР
Оон аңгыда, төлээлерниң чугулалап чугаалап турар айтырыы – бүдүрүлгеге специалистерни, ажылчын күштү Тываның чурттакчыларындан колдадыр алыр деп турар. Ынчангаш бистиң Тывада ортумак тускай болгаш дээди өөредилге черлеринге немелде факультеттер ажыткаш, аңаа амдыгааштан тус черниң специалистерин белеткеп эгелээри чугула деп чугаалап турар.
Бо төлевилел дораан эгелевес болганда, баштай чондан чөпшээрел алыр, оон шинчилелдер чорудар, ооң соонда санаашкыннар болгаш өске-даа кылыр ажылдарны чада аайы-биле чорудар.
Баштайгы үеде, ажылчын олуттар 1 муң кижи чеде бээр деп турар. Бо бүдүрүлгеге 60 хуудан эвээш эвес кижи чүгле Тывадан болур дугайында негелдени ажыдар деп турар бүдүрүлгениң удуртулгазынга Тываның Чазаа тургускаш, керээни чарар. Ол ышкаш кожуун бүрүзүнде Чонну ажылга хаара тудар төптер-биле сырый харылзаалыг ажылды чорудар, ортумак тускай эртемниг специалистерни казымал байлактар-биле ажылдаарынга белеткеп, билиин бедидер ажылдар база эгелээр. Тускай мергежилдиглер бо талазы-биле боттары база белеткенип эгелээр болза, артык эвес. Тывадан специалистер хөй болган тудум, улам эки.
ОРУКТАРНЫҢ ШЫНАРЫ ЭКИЖИИР
Литий тывыжының уургайы ажылдап эгелевээнде-ле, бир дугаарында, Качыкче углаан оруктарны септеп эгелээр. Уургайның ажылы, эвээш дизе-ле, 30 чылда көрдүнген болганда, оруктарны доктаамал аштап, септээр орук ажыл- агыйлыг организацияларының турлаглары ол чоокка доктаамал турар апаар. Аңаа база хөй ажылчыннар херек. Бир эвес Качыктың Тастыг уургайындан Каа-Хемде Тардан Голд бүдүрүлге черинче руда дажыыр болза, ол аразының оруктарынга аар чүък машиналары доктаамал аргыжар апаар. Орукту удур септеп турбас болза, хоржок. Ынчангаш Тастыг уургайы-биле орук ажыл-агыйлыг организацияларның ажылы сырый харылзаалыг болур.
Бо төлевилел дугайында чырыдыышкын айтырыынче улуг кичээнгейни салып, чонга тайылбыр ажылы чорудары-биле буклеттер, тускай сеткүүлдерни чонга тарадыр.
ЫДЫКТЫГ ЧЕРЛЕРГЕ ДЕГБЕС
Тастыг уургайын ажылдадыр бетинде, ол чоок-кавыда төөгүнүң археологтуг тураскаалдары болур базырыктар, чоннуң чүдүп барып турар ыдыктыг черлери болгаш өске-даа дээп болбас черлерни база камгалап арттырып алырының дугайында чугаалашкан. Бо талазы-биле баш бурунгаар ажылдарны эртемденнер, төөгүжүлер, археологтарның экспедициялары чорудар. Оларның чоруткан эртем-шинчилел ажылының түңнелинде, чүгле ынчан ол черлерге дээр-дегбези билдинер.
Бир эвес, шынап-ла, төөгүнүң үнелиг базырыы таваржы бээр чүве болза, ону каскаш, ооң эртинелерин музей болгаш эртем-шинчилел институттарынга хүлээдир дээн ышкаш чаңгыс эвес чылда кылыр улуг хемчээлдиг ажылдар хөй. Ол ышкаш экология талазы-биле айтырыгны бистиң Чазаавыс шыңгыы көдүрүп турар. Ол бүдүрүлгени ажыдыптарга, хөлдер, суглар хирлени бербес кылдыр чаа аргаларны ажыглаарын бистиң даргаларывыс негеп турар. Тастыгга ажылдаар бүдүрүлгениң төлээлериниң биске тайылбырлааны болза, болбаазырадылга үезинде ажыглаан сугну черже сиңе бээр кылдыр төкпес, катап база ажыглалче киириптер технологиялар ажыглаар деп турар.
СОЦИАЛ ОБЪЕКТИЛЕРНИ ТУДАР
Ниитизи-биле Тастыг уургайы ажылдап эгелээр болза, Тываның болгаш Эрзин кожууннуң бюджединче эвээш эвес орулга кирип эгелээр. Мээң билгеним, чүгле ажылчыннарның шалыңынга бир чылда 1 млрд рубльди үндүрер деп санап турар. Оон аңгыда, ажылчыннарга санатор-курортка эмнээшкинниг дыштанылгаларны доктаамал организастаары дээш ажылчыннарның социал амыдыралын деткээн өске-даа айтырыгларны шиитпирлежир дээн. Ол ышкаш Эрзин кожуунга чугула социал объектилерни тудуп бээрин ооң чону дилээр болза, шак ындыг объектилерни база тудуп бээринге беленин келген төлээлер чугаалап турду – деп, оралакчы сайыт чугаалады.
Президент В. Путин 2022 чылдың сентябрьда Россияның Чазаанга металлургияга, медицинага болгаш химиктиг бүдүрүлгеге, микроэлектроникага, авиатудугга ажыглаарынга чедишпейн турар чиг этти, чижээ, титан, марганец, литий, ниобияны тып, болбаазырадырынче, геологтуг разведка чорударынче кичээнгей салыр даалганы бергенин сагындыраал.
2023 чылдың апрельде РФ-тиң бойдус курлавырлары болгаш экология сайыды Александр Козлов дефицитти тургузуп турар чиг этти илередир геологтуг разведканың түңнелинде 7 девискээрде литий, ниобий, бериллий болгаш тантал тывыштыг черлерни ажыглалче киирери планнаттынганын дыңнаткан.
Оларның бирээзи Тывада Тастыг деп чер. Тастыгга баш бурунгаар шинчилелдерни эң баштай 1955–1960 чылдарда чоруткан. Тастыг Кызыл хоорайдан мурнуу-барыын чүкче 400–450 хире километр черде.
Карина МОНГУШ.
Чурукту интернеттен алган