Эрткен улуг-хүнде, февраль 18-те, Кызылдың Аныяктар ордузунга болуп эрткен классиктиг шыдыраага Тыва Республиканың эр болгаш херээжен улус аразынга чемпионады доозулган.
Классиктиг шыдырааның кыскалаткан үелиг (рапид) болгаш дүрген ойнаар (блиц) турнирлерден ылгалы — шыдыраачы бүрүзүнге бир салыгда 1,5 шак үени берип турары болур. Ол үеге немештир бир көш кылырга-ла, 30 секунданы база берип турар болгаш, чамдык салыглар 4 шак чедир уламчылап турган. Боданыр үе хөй болганындан шыдыраа хөлүнге демисел шынарлыг болгаш кончуг солун болган.
Швейцар система-биле 9 салыг дургузунда эрткен чемпионатка 100 эр болгаш 20 херээжен шыдыраачы киришкеннер.
Беш хонук уламчылаан маргылдааның түңнелинде эр болгаш херээжен шыдыраачылар аразынга 2024 чылдың республика чемпиону аттарны Кызылдан Долаан Салчак биле Шуру Ондар чаалап алганнар.
Совет Эвилелиниң Маадыры Николай Макаренко аттыг Кызылдың 15 дугаар лицейиниң 11-ги клазының өөреникчизи Шуру Ондар Тываның херээжен шыдыраачыларының аразынга база катап чемпионнааш, ам республиканың 6 дакпыр чемпиону болганы ол! Ол дээрге Кызылдың немелде өөредилге төвүнде ооң тренер башкызы Сергей Түлүштүң база улуг чедиишкини болур.
Чоокта чаа Россияның шыдыраа федерациязы Сергей Ыймажапович Түлүштү Тыва Республиканың 2023 чылда тергиин тренери деп демдеглээни кончуг чөптүг деп ооң өөреникчилериниң чедиишкиннери бадыткап турар.
Бичии уруглар аразынга Россия Кубогунуң 2 дакпыр эдилекчизи Арина Иргиттиң саны (ап болгу дег 9 сандан 8,5 сан) Шуру Ондар-биле дең бооп доозулган-даа болза, (аразында хайым болган), Бухгольц коэффициентизи деп немелде көргүзүг-биле ол 2 дугаар черни ээлээн. Арина база Сергей Түлүштүң өөреникчизи болуп турар.
Мурнуку чылдарда республикага чемпионнап чораан, шыдырааже катап эглип келген Айсуу Намнай (Монгуш, Улуг-Хем) 3-кү черни 6,5 санныг чаалап алган. Айсуу Эдуардовна ам бо хүннерде Кызылдың немелде өөредилге төвүнде тренер башкы болуп ажылдап турар.
Донбасста Россияның чаа регионнарынче сургакчылап чорупкан, иштики херектер органнарының ажылдакчызы, Тываның 7 дакпыр чемпиону Эдуард Ховалыг чокта, база-ла Шуру Ондар ышкаш республиканың 6 дакпыр чемпиону болур арга-шинээн Кызылдан Артыш Чүлдүм бо удаада ажыглап шыдавайн барган. Тываның 5 дакпыр чемпиону ап болгу дег 9 сандан 7,5 санны алгаш, чүгле 3 дугаар черге дүшкен. Ону база-ла ол хире санныг болган Херел Сандай-оол немелде көргүзүглер-биле ашкаш, 2 дугаар черге төлептиг болган. Херел Сандай-оол ам бо хүннерде Новосибирск хоорайда ажылдап, чурттап турар-даа болза, Тываның бо чылгы чемпионадынга киржир дээш шөлээ ап алгаш, чедип келген болуп турар.
Тываның чемпионаттарынга хөй удаа шаңналдыг черлерни ээлеп чораан Херел Сандай-оолдуң бо чылын чемпионнаар күзели боттанырынга чүгле чартык сан четпейн барган. Чүге дээрге чемпионнап каан Долаан Салчак ап болгу дег 9 сандан 8 санныг болган.
Тывада шыдыраа талазы-биле бо хүннерде кара чаңгыс тускай дээди эртемниг специалист, ам республиканың 3 дакпыр чемпиону Долаан Салчак амгы үеде Кызылдың президентиниң кадет училищезинде шыдыраага тренер башкы болуп ажылдап турар. Ооң баштайгы болгаш школа дооскужеге чедир тренер башкызы шыдыраага Тываның 15 дакпыр чемпиону Николай Петрович Шишигин база Кызылдың немелде өөредилге төвүнге хүндүлүг дыштанылгаже үнгүжеге ажылдааш, дыка хөй шыырак шыдыраачыларны белеткээн. Оларның аразында Тывадан шыдыраага баштайгы ФИДЕ мастери Валерия Куулар (2007 чылда күүсеткен), Долаан Салчак болгаш өскелер-даа.
Башкызын дөзеп Долаан Салчак база чоннуң ажы-төлүн угаан сайзырадыр бурунгу оюн — шыдыраага өөредип чоруур. Кызылдың президентиниң кадет училищезинден ооң өөреникчилери Россияның Камгалал яамызының өөредилге черлериниң аразынга шыдыраа маргылдааларынга команда аайы-биле болгаш амы-хууда чедиишкинниг киржип турарлар.
Эртемге, уран чүүлге болгаш спортка дөгерезинге хамаарыштырып болур шыдыраага хар-назын, деңзи-кил ылгавайн ойнаары онза солун. Шыдыраа хөлүнүң артынга 8 харлыг оолчук биле 80 харлыг өгбе-даа таваржып болур!
Бо эрткен чемпионатка бичии оолдар, уругларның чедиишкинниг киришкенин демдеглээри чугула. Оларның бирээзи, Сергей Түлүш башкының өөреникчизи, 9 харлыг Тимур Иргит улуг улус аразынга оюнга 6 дугаар черге төлептиг болгаш «Эң чалыы шыдыраачы» деп тускай Хүндүлел бижик-биле демдеглеткен. «Тергиин шыдыраачы» атты эрткен чылын чаалап алган школачы Болат Бадыраа бо удаада 9 дугаар болган.
Эр улус аразынга 10 шилиндек шыдыраачылар аразынче аныяктар Чаян Оруспайның (4 дугаар чер, Чеди-Хөл), Дамба-Доржу Түлүштүң (7 дугаар чер, Кызыл кожуун), Эртине Доржунуң (8 дугаар чер, Өвүр) киргени оларның улуг чедиишкини болур. Республиканың 3 дакпыр чемпиону Орлан Сарыглар (Чөөн-Хемчик) бо удаада шаңналдыг черже кирбейн, 5-ке дүшкен.
Эрткен маргылдаа үезинде нервизин тудуп шыдавайн, элээн алгы-кышкы үндүрген шыдыраага тренер башкы Адыгжы Кууларның 10 дугаар чер алганы чүгле бодунуң буруузу! Ажы-төл-биле ажылдап чоруур тренер башкы кижи черле корум-чурумну сагыыр, шыдыраачы улуг-биче эш-өөрүн хүндүлээр ужурлуг. Ынчангаш аңаа Тываның шыдыраа федерациязының оралакчы даргазы Экер-оол Манчын маргылдааны хаап тура, баштайгы сагындырыгны берген.
ССРЭ-ниң Күш-ажылдың Маадыры, Маадыр ие Үрүле Канданның оглу, ам 85 харлыг Улуг-оол Салчакович Канданны, эрткен чемпионаттың эң улуг назынныг киржикчизи деп демдеглеп, аңаа тускай Хүндүлел бижикти тывыскан.
Кожууннар аайы-биле алыр болза, эр улус аразынга Барыын-Хемчиктиң шыдыраачылары (Данзын-оол Лопсан, Анатолий Хомушку, Иван Күжүгет, Сергей Хомушку) чемпионатка эң идепкейлиг болгаш чедиишкинниг киришкеннер. Таңдының хоочун шыдыраачылары Владимир Балчый-оол биле Даш-оол Ондар база кожуунунуң адын сыкпааннар. Тожудан чааскаан келген шыдыраачы Сергей Кол база шыырак тудушкан.
Тываның хоочун херээжен шыдыраачыларының аразынга 2022–2023 чылдарда ийи улай чемпионнааш, Сибирь федералдыг округтуң чемпионаттарынга республиканың адын камгалап чораан Лидия Шойдак-ооловна Шойдак бо удаада аныяктар-биле деңге турушкаш, 7 дугаар черге төлептиг болган.
Дыка шыырак составтыг, кончуг чидиг, солун оюннарлыг болуп эрткен республиканың 2024 чылдың классиктиг (узун салыглыг) шыдыраага чемпионнары март айда Сибирь федералдыг округтуң чемпионадынга Тываның адын камгалап киржирлер.
Мерген КЫРГЫС.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №13 2024 чылдың февраль 21
