Бо чылдың апрель айда шыдыраага делегей, Бүгү-россия, республика чергелиг маргылдаалар хөй болган.
Канаданың Торонто хоорайга делегей чемпиону ат дээш туржур 8 кордакчы аразынга шилилге мөөрей апрель 3-тен 23-ке чедир болган.
Олар 2 катап долгандырыг системазы-биле күжүн шенешкеннер. Түңнелинде, Индиядан 17 харлыг делегей чергелиг гроссмейстер Доммараджу Гукеш удурланыкчыларын сан талазы-биле ашкаш, амгы делегей чемпиону Дин Лижэнь-биле (Кыдат) делегей чемпиону ат дээш демисежир эргени чаалап алган. Шилилге мөөрейге тиилээни дээш Гукештиң акша шаңналы 48 муң евро болган.
Апрель 5-тен 15-ке чедир Россияның элээди уруглар аразынга Екатеринбург хоорайга болган Россияның бирги чери дээш маргылдаага Тываның төлээлери кончуг эки түңнелдерлиг болганнар.
Россия Кубогунуң ийи дакпыр эдилекчизи Кызылдың немелде өөредилге төвүнүң сургуулу Арина Иргит бо удаада 17 харга чедир элээди уруглар аразынга 2 дугаар черни ээлээш, бо чылын Азия чемпионадынга Россия мурнундан киржир эргени чаалап алган. Ооң тренери Сергей Тюлюш.
Ол-ла тренер башкының база бир өөреникчизи Анастасия Ооржак 13 харга чедир шыдыраачылар аразынга Бирги лиганың чемпиону болган.
Тываның шыдыраачыларының Екатеринбург хоорайга болган маргылдаага киржилгезин бүгү Тывада ады билдингир мөге, спорттуң деткикчизи Владимир Комбуй-оолович Монгуш биле Тываның Чазааның оралакчы даргазы Айдың Чюдюк деткээннер.
Шойгу Маадырның чурту Чадаана Тываның шыдыраа төвү деп адын база катап бадыткаан.
Чадаана хоорайга апрель 13–14 хүннеринде Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының шаңналы дээш шыдырааның рапид хевиринге республика чергелиг маргылдаа болуп эрткен.
Маргылдаага Тываның 6 дакпыр чемпиону Шуру Ондар (Сүт-Хөл, тренери Сергей Тюлюш) удурланыкчыларын шуптузун уткаш, ап болгу дег 7 сандан 7-ни алгаш, херээжен улус аразынга тергиидээн. Ийиги черни Кызылдан Долзат Наксыл чаалап алган (5,5 санныг).Чадаанадан Айлаңмаа Сат (5 санныг) үшкү черни ээлээн. Дараазында 4–6 дугаар черлер алган Саида Домбуну (Чөөн-Хемчик), Кежикмаа Энге-Маадырны (Кызыл кожуун) болгаш Ада Тюлюшту (Чөөн-Хемчик) база шаңнап-мактаан.
Хоочун херээжен шыдыраачылар аразынга Чаа-Хөлден Алла Кенден бирги черни ээлээн. Чөөн-Хемчиктен Светлана Ондар 2 дугаар болган. Марина Доржу (Чаа-Хөл) үшкү шаңналдыг черге төлептиг болган.
Эр хиндиктиг 62 киржикчиниң аразындан алыс боду Өвүрден-даа болза, бо хүннерде Чөөн-Хемчикте ажылдап-чурттап чоруур Эртине Доржу ап болгу дег 9 сандан 7,5 санны алгаш, чемпионнаан. Манчын Экер-оол (Тере-Хөл) ийи дугаар, Ужар Монгуш (Чөөн-Хемчик) үш дугаар черлерни ээлээннер. Артыш Чүлдүм (Чөөн-Хемчик), Адыгжы Куулар (Кызыл) база Мөңгүн-оол Тюлюш (Улуг-Хем) 4–6 дугаар черлерни үлешкеннер.
Хоочун эр шыдыраачылар аразынга Владимир Хаян-оол (Чөөн-Хемчик), Мерген Анай-оол (Улуг-Хем) болгаш Валерий Куулар (Өвүр), 1–3 дугаар черлерге төлептиг болганнар.
Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының шаңналы дээш эрткен маргылдаа кончуг бедик деңнелге эрткенин демдеглээри чугула. Кожуун чагыргазының даргазы Алага Ондар маргылдааның байырлыг ажыдыышкынындан эгелээш, шаңнал-мактал тыпсыр кезээнге чедир боду киришкен. Шаңнал-макталдың (хүндүлел бижиктер, тускай медальдар, кубоктар, акша шаңналдары) саны-даа, деңнели-даа хөй болгаш шыырак болган.
Россияның ниити өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Республика ордениниң эдилекчизи, Тываның болгаш Россияның күш-культураның болгаш спорттуң тергиини, Тываның шыдыраага 15 дакпыр чемпиону, спорт мастеринге кандидат Николай Петрович Шишигинниң чырык адынга тураскааткан III Мемориал-маргылдааны ооң өөреникчилери организастап эрттиргеннер.
Баштай март 23–24-те эртер турган турнирни билдингир чылдагаан-биле апрель 20–21-же шилчиткен. Ниитизи-биле 6 хардан эгелээш 85 харга чедир 166 киржикчилиг шыдыраа мөөрейи Тываның тудуг техникумунга болуп эрткен. Чүгле назы-хар талазы-биле эвес, эр-херээжен деп ылгавайн, шуптузу катай ойнаан маргылдаага хары угда 4 ойнакчы ап болгу дег 9 сандан 7,5–7,5 саннарны чаалап алгаш, деңге доосканнар. Ынчангаш тиилекчилерни илередирде немелде көргүзүглерни санаар ужурга таварышкан.
Түңнелинде, Россияның чыынды командазының кежигүнү Арина Иргит Николай Шишигинниң III Мемориалының чемпиону болган. Тываның 5 дакпыр чемпиону Артыш Чүлдүм 2-ги черни ээлээн. 2023 чылда, «Тываның тергиин шыдыраачызы» деп хүндүлүг атты чаалап алган Болат Бадыраа сөөлгү 9 дугаар салыгда хоочун шыдыраачы Мерген Анай-оолга уттурупкаш ол 3 дугаар черге дүшкен.
Тываның Шыдыраа федерациязының хүндүлүг президентизи Мерген Анай-оол 60 хардан өрү назылыг хоочуннар аразынга бирги черни алган. Республика чемпиону чораан Валерий Куулар (Өвүр) хоочуннар аразынга ийиги, Таңдыдан Владимир Балчый-оол үшкү черлерни ээлээннер.
Маргылдааның тиилекчилерин шуптузун шаңнап-мактаан. Тудуг техникумунуң шылгараан сургуулдарын база тускайлап шаңнаан.Маргылдааны эрттиреринге эки байдалды тургузуп бергени дээш, техникумнуң директору Радислав Наважапка өөрүп четтиргенин организакчылар болгаш киржикчилер илереткеннер.
Тываның шыдыраа төөгүзүнде балалбас изин арттырган, Тываның үндезин чурттакчызы (ынчангы Улуг-Хем кожууннуң Баян-Кол суурга төрүттүнген) Николай Шишигинниң өөреникчилери: Тывадан баштайгы ФИДЕ мастери Валерия Минчей (Куулар), шыдыраа талазы-биле баштайгы дээди эртемниг тренер башкы Долаан Салчак болгаш өскелер-даа, башкызының соон салгап, Тывада шыдыраа спортун чоннуң аразында чедиишкинниг сайзырадып чоруурун эрткен маргылдаа көргүскен.
Ортумак өөредилге черлериниң аразынга команда аайы-биле «Ак терге» Бүгү Россия чергелиг шыдыраа маргылдаазының регионалдыг чадазы апрель 29–30-де Кызылда Аныяктар ордузунга болуп эрткен.
Аңаа Кызылдан – 2, кожууннардан – 6, шупту 8 школа командазы киришкен.
Командалар долгандырыг системазы-биле ийи хүн ойнаанының түңнелинде, кайы-даа командага уттурбайн, удурланыкчыларын тиилээш, Кызылдың 15 дугаар Совет Эвилелиниң Маадыры Николай Макаренко аттыг лицейниң командазы чемпионнаан. Чемпион команданың составы: Александр Куулар, Мөңгүн Сарыг-Лама, Дүгер Допай, Анастасия Ооржак, шупту Россия деңнелинге маргылдааларга киржип турар, элээди-даа болза, дуржулгалыг шыдыраачылар. Оларның тренери Сергей Тюлюш.
Ийиги черни Кызылдың Совет Эвилелиниң Маадыры Михаил Бухтуев аттыг 1 дугаар школазының командазы (Намчыл Монгуш, Айдыс Дамба, Ачыты Күжүгет, Намдолма Ховалыг, тренер башкызы Наира Балян) чаалап алган.
Чадаананың 1 дугаар школазының командазы (Айдаш Метке, Сүлдем Даржаа, Артыш Ондар, Аира Дембирел) «Ак терге» маргылдаазынга үшкү шаңналдыг черни ээлээш, бо чылда чаа тургускан Россияның көдээ черде болгаш биче хоорайлар школаларының аразынга болур бирги Бүгү-россия чергелиг шыдыраа маргылдаазынга Тываны төлээлеп киржир эргени база чаалап алган. Ол маргылдааның финал оюннары база, «Ак терге» дег, Сочи хоорайга болуп эртер.
Чадаананың 1 дугаар школазының шыдыраа командазы ам Россия деңнелинче үнүп келгени – шыдыраага тренер башкы Арат Ондарның хөй чылдар иштинде кызымаккай ажылының түңнели. Арат Ондар Чөөн-Хемчик кожууннуң Шыдыраа федерациязының даргазы болбушаан, Чадаанага кожууннар аразында болгаш республика чергелиг шыдыраа маргылдааларын эрттирип турар. Хамчыктыг аарыг ковид-19 кежээлеп турар үеде Тывадан бир дугаар интернет таварыштыр ойнаар онлайн-шыдыраа клувун ажыткан. Ол «Тува-запад» дээр онлайн-шыдыраа клуву «Личесс» дээр бүгү-делегей шыдыраа платформазында бүрүткеткен.
Школачылар аразынга «Ак терге» шыдыраа маргылдаазынга чемпионнаан болгаш шаңналдыг чер алган сургуулдарны, оларның тренер башкыларын база шаңнап-мактаан.
Мерген КЫРГЫС.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №33 2024 чылдың май 4
