«Шынның» арыннарында ооң юбилейинге уткуй чарлаан мөөрейниң дүрүмнериниң дугайында тайылбыр караамга бо-ла илдигер апаарга, топтап номчудум. Харын мырыңай сонуургай-даа бердим.
Өгбе солуннуң 100 харлаанынга тураскааткан төөгүлүг хемчег удавас болгай. Бодап орарымга, ук солун мээң амыдыралымче 6 хар чартык чеде бергенимде холбажып кирип келген болду. Бичии чылдарым көдээ аалда кырганнарым чанынга эрткен болгаш, школа кирер бетинде белеткендирери-биле, каш ай бурунгаар мени суурга ада-ием бажыңынче эккелген.
Чемненир өрээлче кирип кээрге-ле, чунар-демир биле стол аразында хананың хостуг черинде узун шопту кадааш, «Шын» солуннарны көктеп азып каан турар чүве. Ол үеде солун улуг-хүнден аңгыда хүннүң-не үнүп турган болгаш хемчээли улуг, шөйбек дөрбелчин столувус кыры-биле дең. Садиктен келгеш-ле солуннуң чуруктарын топтап көөр мен. Өөренир херекселдеримден бир кара карандаш, чуга кыдырааш дилеп алгаш, солунда улуг-улуг үжүктерни кызып-кызып өттүндүр чуруур мен. Авам, ачамның кайы-бирээзи бичии-ле хостуг болза, солунда үжүктерни канчаар адаарын үзүк чок айтыртынгаш, кончудуп-даа чордум. Элээн үе эрткенде, билир үжүктеримни кожуп номчуурумга, ШЫН дээр орнунга НЫШ, ДУС–СУД, БИР–РИБ дээр сөстер үнер болган. Дедир кожуп олурарымны ачам билип кааш, “Эгезинден соонче аай номчу” деп, шын номчудуп өөреткен. Ынчангаш «Шынны» үжүглеп өөренип алганым, баштайгы билиим дөзү ол болган. Ынчалдыр бирги классче 9–10 хире үжүктерни билип алган өөренип кирдим.
Чогум өөрени бергеш, бодум ном-дептеримге алаагып, солунче-даа көрбестээн мен. 2-ги классты доозар үемде, бир хүн бажыңывыска (мээң бичии көрүжүм-биле) дыка онзагай ак арынныг, шляпалыг, эгиннээр барбалыг эр кижи келген. Шөйбек кызыл пряниктерлиг, «подушечка» деп хүрең конфеттерлиг өттүр көстүп турар хавын столга салып каан. Амыр-менди солушкан соонда, авам-ачам дыка дүвүреп, хүндүлеп, шайладып, чугаалажып турарлар. Меңээ хапты берип каан болгаш, ындыг чаагай чемни эң бир дугаар чигеним ол боор. Бир көөрүмге, демги кижи мени чаптап, “Эки-дир бе, чаагай-дыр бе?” — деп чассыдып олурар болгай. Ол аразында ачам көктеп каан солуннарны шылырт кылгаш, “Бо сээң үжүктер өөренип алганың «Шын» солуннуң даргазы, аваңның акызы Бегзи деп даайың-дыр, уруум” дээнин дүүн чаа болган дег сактып олур мен. Сөөлүнде билип алганым болза, ол Донгак Бегзи Одай-Сүрүң- ович — авамның ачазы Дадыяаты кырган-ачамның кады төрээн дуңмазы болду. Москвада партияның Дээди школазынга журналист мергежилин доозуп алган келгеш, «Шын» солунга редакторлап ажылдап турган үези чүве-дир. Төрээн суурунга келгеш, чон-биле ужуражып, солун-сеткүүлдерни суртаалдап, мурнакчылар-биле ужуражып, материалдар чыып, көдээ бижикчилерни хаара тудуп, семинарладып турары төрелдеривис аразында чугаадан билдинип турган. Ынчалдыр-ла Д. Бегзиниң салдары-биле бистиң төрел аймаавыс ооң чогаалдарын, кымнарны база чүнүң дугайын бижээнин көөр-номчуур дээш, «Шын» солундан чарылбайн чурттап эрткеннер. Бегзи боду база бүгү назынында «Шынга» шынчы болуп, чамдык чылдарда редакторлап, чуртталгазының сөөлгү хүннеринге чедир «харыысалгалыг оралакчызы» кылдыр төндүрген. Баштай келгениниң соонда, 2–3 чыл эртерге-ле, суурга катап кээп турарын сактыр мен.
– Чүгээр бижик-билиглиг кадрлар ажыл-ижин, көдээде чаартылгаларны чырыдып бижизиннер деп айтыышкын, сүме ужурунда Д. Найгын-оол, С. Бүрбү, Н. Давын-оол болгаш өске-даа бижикчилер ынчан суурувуска сурагжып тургулаан. Мээң соомда дуңмаларым база төрүттүнген болгаш, бажыңывыска «Сылдысчыгаш», «Мурзилка», «Пионерская правда» деп солуннар немешкен.
Бодум хуумда школачы, сургуул, бичии ажы-төлдүг аныяк чылдарымда «Шынны» чүгле хереглээн таварылгаларда ажыглап чорааш, 1990 чылдан бээр доктаамал номчукчузу, 1994 чылдан бо хүннерге чедир бижикчизи мен деп санаттынып, чоргаарланып чор мен. Эге дээрезинде кол тема кылдыр, билип алган шаам-биле шажын-чүдүлге, улусчу ёзу-чаңчылдарны бижип, баштайгы шүлүктеримни чорудуп турдум. Чуртталгада эки-багай чүүлдер сагыжымны өйүп туруп бээрге, ыяап-ла хөй номчукчулуг «Шын» солун-биле үлежиримге, таарымчалыг болур ышкаш боорга, ынаар бижиир мен. Кандыг харыысалгалыг ажылдыымдан база бижиир угланыышкын тыптып келир. Чижээлээрге: өг-бүле, ие-херээженнер айтырыглары, элээр болгаш кадык амыдыралды чырыдары сорулгам апаар. «Чогаалчы» деп ат астып алганым арын-нүүрүмнү “шиштей” бээрге, чемиштиг, шынарлыг чогаал чогаадып бижиир үе-шак, күзел-тура чедишпезинден публицистика бижээш оожургай бээримни эскерер мен.
Ынчангаш «Кижилер болгаш чылдар» деп чалгыг-биле театрның юбилейлеринде артистер азы шиилер дугайында таныштырып, «Хоочуннар аравыста» дээн ышкаш очерктер солуннуң хөгжүлдезинге-даа, ат-алдарынга-даа үлүг-хууну киирип турар ужурлуг. Кызыл хоорайның, Тиилелгениң юбилейлеринде чыгдынган, дилеп-тыпкан материалдарымны чырыдарынга «Шын» солун кезээде орукту ажыдып берип, мөөрейлерге киржир идигни берип келген «чалгыным», сүмелекчим болгай. Аңгы-аңгы чылдарда чарлаттынып турган Өг-бүле чылы, Кадыкшыл, Башкылар чылы дээн чергелиг рубрикаларга ажыл-агыйжы, сайзыралдыг чаартылгаларның артында ажылчын, талантылыг, эртемден, ховар кижилерниң овур-хевирин «Шынның» арыннарындан хөй-ле номчукчулар билип ап, улаштыр-ла делгередип, диңмиредип чоруурлар.
2025 чылда делегейниң дириг эртинези М. Кенин-Лопсанның 100 харлааны, Тиилелгениң 80 чыл ою, өгбе солун «Шынның» 100 чыл ою, Ада-чурт камгалакчызының чылы кылдыр чарлааны дээш «Шынның» чырыдар, кылыр ажылдары кажан-даа төнмес. Бис, бижикчилер база кады-ла шимченип, боданып турар боор бис. Ылаңгыя амгы үеде үндезин тыва дылда ажылдап артып калган чаңгыс хоочун «чырыткывыс, көрүнчүүвүс» дээрзин хандыр медереп, хүндүлээрим арга чок. Дайын дугайында шүлүктер, ТШО-же чоруткаш ээп келбээн оолдарга тураскаадыгларны, Россияның маадырлары болган үлегерлиг аныяктар дугайында дээш өске-даа ажылдарымны оларның ада-иелери, чоок улузу-биле өөрүшкү-муңгаралдың өйлеринде үлештирип келген шынчы, буянныг өңнүүм «Шынга» мөгейдим.
Моон-даа соңгаар амыдыралда чедер-четпестерни, чедиишкиннерни, келир үениң планнарын ылаптыы-биле билип алыр медээчим, чырыкче үнүп келирин манаар идегелдиг эжим сен, «Шын».
Нина СЕРЕНОТ, күш-ажылдың болгаш Херээженнер шимчээшкининиң хоочуну.
«Шын» №20 от 2025 чылдың май 29