Барымдаалыг медээлер. Тес-Хем кожууннуң 100 чыл оюнга уткуштур ооң сайзыралынга балалбас исти арттырып каан шылгараңгай кижилериниң эрткен оруун, ажыл-ижин үнелеп демдеглээри, оларның чырык адынга мөгеери – юбилейлерниң кол утказын илередир талазы-биле тывада нептерээн чаагай чаңчылдың уланчызы болур.
Ындыг кижилерниң бирээзинге Тес-Хем кожууннуң сумуларының барык хөй кезииниң – Ү-Шынаа, О-Шынаа, Берт-Даг, Белдир-Арыгның тургустунуп сайзыраарынга улуг үлүг-хуузун киирген, ховар дээн мөзү-бүдүштүг удуртукчу чораан Саң-Хөө Лаажапович Чаңгы-оол хамааржыр. Чүге дээрге, ооң үнген дөзү, эрткен оруу, салгалдары Ү-Шынааның алдыы чоодуларының тускайлаң мөзү-бүдүжүн чиге илередип турары-биле онзагай.
Чоннуң хүндүткелин чаалап алган, ёзулуг-ла ховар дээн биче сеткилдиг удуртукчу чораанын ооң намдар-төөгүзүнден барымдаалыг медээлер бадыткап турар. Ындыг медээлерни чыып алырынга аас чогаал шинчилекчизиниң оруунга ала-чайгаар таваржы бээр ужуралдар идигни берген.
Тываның гуманитарлыг тускай шинчилелдер институдунуң чогаал сектору план ёзугаар Тес-Хем кожуунга эртем экспедициязын чорудар сорулга-биле белеткел ажылын эгелээн үевис кожууннуң юбилейлериниң бүдүүзү-биле каттыжа берген. Баш бурунгаар разведкалыг үнүүшкүннер үезинде Тес-Хемниң төөгүзүнге, аас болгаш чечен чогаалынга, кижилеринге хамаарышкан медээлер чыып чорааш, Ү-Шынаа чурттуг, амгы үеде Дус-Хөл пансионадында чурттап ажылдап чоруур Карма Сергей Александрович (1952ч.) деп ховар дээн үнелиг информант-биле каш удаа ажылдадым. Ол ажылдың түңнелинде, Ү-Шынаа чонунуң дугайында солун төөгүлерни тодарадып алыр аргалыг болдум. Ооң аразында Саң-Хөө Чаңгы-оолдуң өгбелери алдыы чоодуларның үнген дөзү чоодулар аймааның төөгүзү онзагай сонуургалды чайгаар оттурупкан. Ынчангаш С.А. Карманың медээлеринге база С.-Х.Л. Чаңгы-оолдуң чоок төрелдери болур А.М. Ламажаа (Мумбалдай), А.Б. Аракчаа (Сиириңмей), Н.К. Чооду, В.Б. Яндай-оол, А.С. Санчаттың сактыышкыннарынга даянып, ооң ук-ызыгуурун, допчу намдарын, салгалдарының дугайында чыыра бижиирин оралдажып көрейн.
Үнген дөзү. Сергей Карманың бодунуң ук-ызыгуурун тайылбырлаан төөгүзү Ү-Шынаада чоодулар аймааның онзагай бүдүжүнүң хевирлеттинип тургустунганынга улуг салдарлыг болган деп бодаар мен. Ол кандыг төөгү ирги дээрге – чоодулар аймаа-биле Шыдарбанның төөгүзүнүң харылзаалыы.
1756 ч. моол болгаш тыва чоннуң хосталгазы дээш манчы кыдаттың дарлалынга удур үнген тура халыышкынны баштаан Тываның төөгүзүнде ады сурагжаан Амыр-Санаа болгаш ооң эжи Шыдарбанның (Көпсе-Хөлдүң хотогойттар аймаандан үнген, моолчуткан ады Чингунжав) оглу Белээден эгелеп үре-садызы чооду аймаанга өзүп тараан.
Сергей Карма бодунуң ачазы эрги-моол бижик билир чораан Карма Балбар оглу Чоодудан дыңнап бижип алганы-биле, Джунгар күрүнезиниң үезинден бээр 9 аданың ук-ызыгуур даңзызын тургузуп алган: 1) Бүүвей-Маадыр (Моолдуң төөгүзүнде улуг эргелиг шериг баштыңчызы); 2) Баянды: Шыдарбан; 4) Белээ (Шыдарбан иштиг-сааттыг кадыны-биле дезип бар чыдырда, Моолдуң Эрзин, Тес-биле кызыгаарында Чинчилиг деп черге кадыны оол божаан, ол оглу Ү-Шынааның чоодулар аймаанга азырандыга арткан); 5) Идегел; 6) Сайгыр; 7) Балбар; 8) Карма; 9) Сергей.
Шыдарбанның үре-садызының төөгүзүн кадагалап арттырарынга Саң-Хөөнүң ачазының кады төрээн акызы эртем-билиглиг чораан Бошка-Хелиң киришкен. Бошка-Хелиң Карманың хан төрели эвес, куда-баары.
Ынчангаш Ү-Шынааның чоодулар аймааның эрес-маадырлыынга, ажылгырынга, бөдүүн чонга бердингенинге Шыдарбанның төөгүзү салдарлыг болган деп болур-дур.
Ү-Шынааның алдыы чоодуларының ук-ызыгуурун хандыр билип алырынга Тывада ады- сураа алгаан эпидемиолог-эмчи, чогаалчы Анна Момбужааевна Ламажааның (Мумбалдай) ажылдары улуг ужур-дузалыг болган. А.М. Ламажаа төрээн чурту Ү-Шынаа чоодуларының дугайында “Дороги серебряных шаманок” деп романны 2011, 2019 чылдарда чырыкче үндүрген. А.М. Ламажаа “Төрел бөлүүмнүң төөгүзү” деп номну база бижээн. Ооң бижээни-биле алырга, ооң авазы Багай-Уруг Саң-Хөөнүң авазы Наңзалмааның кады төрээн дуңмазы. Эң-не улуг угбазы Наңзалмаа деп өгбе ол төрел бөлүктүң кончуг бай хөй сүрүг мал-маганныг, ажыл-ишчи, чечен-мерген, эң-не сарыылдыг баштыңы чораан. Ол өгбениң салгалдарындан ус-шевер даараныкчылар, малчыннар, чылгычылар, удуртукчулар үнген. Оларның бирээзи – Саң-Хөө ол.
Намдар-төөгүзү. Саң-Хөө Лаажапович Чаңгы-оол 1941 ч. ноябрь 13-те Тес-Хем кожууннуң Ү-Шынаа сумузунга төрүттүнген. 1948–56 чч. Ү-Шынаа, Берт-Даг школаларынга, 1956–59 чч. Кызылдың садыг техникумунга өөренгеш дооскан. Красноярскының көдээ ажыл-агый институдунга бот-өөредилге-биле өөренип чораан.
1959–1968 чч. Ленин аттыг колхозтуң “Хүрең-Дугай” сүт-бараан фермазынга учетчиктеп, эргелекчилеп күш-ажыл намдарын эгелээн. 1968–70 чч. ол-ла колхозтуң О-Шынаа салбырынга, 1970–72 чч. Берт-Даг салбырынга, 1973 ч. Ү-Шынаа салбырынга эргелекчилеп ажылдаан. 1974 ч. “Чодураа” колхозтуң Баштаар чериниң даргазынга, 1975 ч. совхоз кылдыр эде адаан соонда директорлап, “Тес-Хем” совхозтуң оралакчы директору, кол зоотехниги бооп ажылдап чораан. 1985 ч. декабрь 17-де мөчээн.
Ооң күш-ажыл намдарын көдээ ажыл-агыйның хоочун специализи Николай Куякпанович Чооду бедии-биле үнелеп, сактыышкынны бижээн. Саң-Хөө Лаажапович Тес-Хем кожууннуң көдээ ажыл-агый шугумунга МЧАЭ-лер каттышкаш, колхозтар болуп, оон совхозтар кылдыр эде тургустунуп турар үеге чедир бүгү сайзырал чадаларын эртип, удуртукчулап ажылдап келген. Шупту өскерлиишкиннерни боду өөренип, ажылдакчыларын өөредип, билдилиг удуртукчу болуп ажылдап келген. Ол бүгү чылдарда үргүлчү планны ажыр күүседип, кезээде мурнуку одуругга чоруп келген. Чон-биле билдилиг ажылдап билир, ажылдакчыларының амыдырал-чуртталгазы дээш үргүлчү сагыш салып, орулгалыг ажыл дээш бүгү аргаларны ажыглап, ажыл-агыйны удуртуп келген.
Ооң киржилгези, удуртулгазы-биле мал, чер ажылдарынга механизация, көдээге электрижидилге шугумнары чоруттунган. Суурларга, малчын коданнарга тудуглар туттунуп, сайзырап келген. “Чодураа” совхозка чаа контораны туттургаш, уруглар сады кылдыр эде тургускан. Ү-Шынаа салбырының Кара-Хөлде ортаа чайлагларже машина оруун кылдырган, ферма, бригада төптерин туттурган.
Саң-Хөө Лаажапович боду хөй-ниитижи, өөредилге, спорт сайзырадыр ажылдарга улуг үлүг-хуузун киирип, деткип чораан. Ол хөй катап көдээ болгаш район Советтериниң депутадынга соңгудуп чораан. Үре-түңнелдиг ажылы дээш Чазактың, Көдээ ажыл-агый яамызының медальдары болгаш хүндүлел бижиктери-биле хөй удаа шаңнаткан.
Саң-Хөө Лаажапович 1959 ч. Чечен Васильевна Лопсан-биле (шалык ук-ызыгуурлуг) өг-бүле туткан. Чечен Васильевна саанчылап, экономистеп, кадрлар эргелекчилеп ажылдап чорааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Олар 6 ажы-төлдү кижизидип өстүрген: улуг уруу Марита дээди эртемниг экономист-бухгалтер, Олег инженер, удуртукчу, Марианна Баткар дээди эртемниг эмчи, Мерген 19 харлыында сугга эндээн, Сентябрина (Лада) тускай эртемниг Берт-Даг суурда ФАП эргелекчизи, хеймер оглу Омак сайгарлыкчы.
Дуржулгалыг, хоочун күрүне ажылдакчызы Вячеслав Бавууевич Яндай-оолдуң база өске-даа төрелдериниң сактыышкыны-биле, Саң-Хөө Лаажаповичиниң аажы-чаңы кончуг мөзүлүг, оожум-топтуг, хөй хоозун чугаа чок, кедергей ажылгыр кижи чораан. Эртен даң бажында ажылынче үнгеш, дүнеге чедир ажылдаар удуртукчу чораан.
Сонуургалдары – аңнаар; хаак спортунга, боо адар спортка аажок сундулуг чораан.
Дөзээн оглу. Ачазының ажылгырын, биче сеткилдиг, пөрүк, оожум-топтуг болгаш белен чүве чугаалавас чаңын оглу Олег Саң-Хөөевич дөзеп алган. Ол ада-иезинден хүндүлээчел, чончу, бедик мергежилдиг ажылчын болур кижизидилгени алган.
Олег Чаңгы-оол 1963 ч. сентябрь 9-та Тес-Хем районнуң Берт-Даг суурга төрүттүнген. 1981 ч. Берт-Даг ортумак школазын дооскан. 1988 ч. Красноярскының политехниктиг институдунуң Кызылда салбырын дооскан.
1988–89 чч. Тес-Хем районнуң “Чодураа” совхозунга гараж эргелекчилеп ажылдап эгелээн. 1990–92 чч. Тес-Хем районнуң комсомол комитединиң II-ги секретарынга соңгуткан. 1992–94 чч. Самагалдайның Сельхозтехниказының, 1994–96 ч.ч. Кызылдың “Тувапосредкомпаниязының” кол инженеринге ажылдаан. 1996–2003 чч. “Продснабтың” директорунга, 2004–2006 чч. – хуу сайгарлыкчы бооп ажылдаан. 2006–2012 чч. – өнчү болгаш чер харылзааларының комитединге төп рынок директору болуп удуртукчулаан. 2013–2018 чч. – СПК “Агросоюзтуң” даргазының оралакчызы, 2019–2021 чч. ол черниң директору апарган. 2022–2023 чч. – ТР-ның Көдээ ажыл-агый яамызының сайыдының оралакчызы. 2023 ч. июнь айдан эгелеп Тес-Хем кожууннуң чагырыкчызынга томуйлаткан.
2006–2010 чч. ТР-ниң Дээди Хуралының Хөй-ниити палатазының депутадынга соңгуткан. Ол палатаның Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан.
Олег Саң-Хөөевичиниң өөнүң ишти Саяна Доржуевна Седипкова банк ажылдакчызы. Олар 2 оолду өстүрүп кижизиткен: Темир эрге-хоойлу органнарында ажылдап турар, Шолбан – сайгарлыкчы.
Олег Саң-Хөөевичиниң сонуургалдары ачазынга дөмей болган: аңнаар, балыктаарынга ынак. Хаак спортунга, боодалга спортунга хандыкшылдыг. ТР-ниң хоочуннар аразында хаак база боодалга маргылдааларының хөй дакпыр чемпиону. Хакасияның база Красноярск крайның хаак чарыштарының призёру. О.С.-Х. Чаңгы-оол эжи Орус-оол Владимир Соянович-биле Тывага эң-не баштай ушу спортун нептередип, сайзырадып эгелээннер.
Кожууннуң үш дакпыр юбилейлерин кыска үеде белеткээр харыысалгалыг ажыл аңаа онаашкан. Төрээн кожуунунуң сайзыралы дээш ол ажылды коргуш чокка хүлээп алган. Чазак баштыңы В.Т. Ховалыгның харыысалгалыг даалгазын күүседип шыдаарынга ооң дуржулгазы чедер, мөзү-бүдүжү быжыг дээрзинге чону, чоок кижилери бүзүреп турар.
С.-Х.Л. Чаңгы-оол – хөй ажы-төлүнүң төлептиг адазы. Изин изээн, харыысалгалыг удуртукчу ажылдарда ажылдап чоруур салгакчызы болур оглу Олег Саң-Хөөевич Чаңгы-оолга чедиишкиннерни бүгү чоок кижилери күзеп, аңаа бүзүрелин илередип, Тес-Хемниң юбилейлери-биле база ооң бодунуң 60 харлаан ою-биле бүгүдениң өмүнээзинден изиг байырны чедирдим. Үстүнде адааным төрелдери ооң дугайында сактыышкыннарын ам-даа уламчылап бижиир болган... Ү-Шынаа чоодуларының шылгараңгай оглунуң үнген дөзү быжыг дазылдыг, салгалдарының төөгүзү ам-даа байлак өзүмнерлиг...
Зоя САМДАН,
ТГТШИ-ниң чечен чогаал секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады, ТР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы.
"Шын" №70 2023 чылдың сентябрь 16