Декабрь 3 – Юристиң хүнү
РФ-тиң Президентизи 2008 чылдың февраль 4-те Юристиң хүнүн декабрь 3-те демдеглеп эгелээр дугайында Чарлыкты үндүрген. Ооң мурнунда Россияның юристериниң чаңгыс аай байырлаар хүнү чок турган. Ынчангаш РФ-тиң Президентизи В.В. Путин Юристиң хүнүн үндезилээн.
Юристиң хүнүн декабрь 3-те кылдыр үндезилээн ужуру болза, 1864 чылдың декабрь 3-те Россияга шүүгү уставтарын хүлээп алган. Оон эгелээш-ле, 1917 чылга чедир Россияның юристери декабрь 3-тү байырлап чораан. 2008 чылда тускай хүннү үндезилээн соонда, 2009 чылдан эгелээш, Россияга «Чылдың юризи» деп дээди юридиктиг шаңналды шылгарааннарга тыпсып эгелээн.
Профессионал байырлалын таварыштыр чонга юридиктиг ачы-дузазын кадып чоруур, дуржулгалыг юрист Баяна Ондарны «Шын» солуннуң номчукчуларынга таныштырар-дыр бис.
– Баяна Бавуевна, төрээн чериңер, төрел чонуңар дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Авам, ачамның чеди ажы-төлүнүң беш дугаары мен. Үш оол, дөрт кыс бис. 1991 чылда Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга ортумак школазын дооскаш, Улан-Удэ хоорайга баштай башкы техникумун, оон педагогика институдунуң күш-культура факультедин доостум. Күш-ажылчы базымнарым төрээн школамга башкылаашкын ажылындан эгелээн.
– Башкы мергежилиңерни юрисче солаан чылдагааны чүдел?
– Ийи дугаар кызымны азырап олургаш, херээжен кижи күш-культура башкылап чоруурга, арай-ла берге деп билгеш, чашкы шаамда-ла күзелимни чедип алыр деп шиитпирледим. Баштай Кызылдың экономика болгаш эрге-хоойлу техникумун, ооң соонда 2004 чылда Москваның националдар болгаш регионнар харылзааларының институдунуң юриспруденциязын доозуп алдым. Ийи дугаар дээди эртемни чедип алгаш, баштай Росхереглелэвилелге, «Капитал» медицина камгаладылга черинге юристтеп, оон килдис эргелекчилеп ажылдап турдум. 2007 чылда суд приставтарының Сүт-Хөл кожуунда салбырындан эгелээш, РФ-тиң суд приставтарының ТР талазы-биле эргелелинге, Эрзин, Улуг-Хем, Кызыл, Каа-Хем кожууннарга база Кызыл хоорайга шүүгү приставтар эргелекчилеп ажылдап чордум. Сөөлүнде, Каа-Хем кожуунга эргелекчилеп тургаш, хүндүлүг дыштанылгаже үндүм.
Амгы үеде ТР-ниң арбитраж судунуң чоогунда бактаап турар арбитраж эргелекчизиниң хүлээлгелерин күүседип чоруур мен.
– Силерниң билиишкиниңер-биле юрист кижи кандыг болур ужурлугул?
– Чоннуң эрге-ажыын камгалап ажылдап чоруур кижи шынчы болгаш быжыг туруштуг болур ужурлуг. Кол-ла чүүл– дуза дилеп келген хамаатының эрге-ажыын камгалап, ооң айтырыын шын шиитпирлежир. Бодунуң мергежилин кончуг эки билири чугула. Ынчалза-даа билигден аңгыда, дуржулга база чугула черни ээлеп турар дээрзин утпаза чогуур. Ынчангаш хөй херектерге киришкен тудум, юристиң дуржулгазы улам улгадып олурар. Чонга дуза кадар дээш, чаа чүүлдерге өөренип, бодун боду немей сайзырадыр.
– Юрист кижиниң ажылында эң-не берге чүүлдер чүү ирги?
– Бо мергежилде барык 25 чыл дургузунда ажылдап чор мен. Хөй чылдар дургузунда ажылдааш, юрист мергежилдиң берге талаларын база көрдүм. Хамаатыларның дуза дилеп келген айтырыглары янзы-бүрү болур. Кандыг-ла-бир чылдагаанның уржуундан, чижээ, чурттаар оран-савадан үндүртүп турар дээн ышкаш, чурттаар оран-сава болгаш ажы-төл-биле холбашкан херектер кижиниң сагыжынга аар-берге кылдыр артар боор чорду. Оон ыңай бир берге херек – өг-бүле чарылганда. Чүге дээрге өг-бүлениң чаш ажы-төлүнге ада-иезиниң чарлыышкыны моральдыг когарал болур. Чамдыкта психологтуг-даа, моральдыг-даа дузаны кадып эгелээр бис. Кезээде-ле чаргы-чаалы ажыл-дыр ийин. Хамаатыларның эрге-ажыын камгалап турган үеде каттырып, хөглээр хире херектер черле турбас. Ында кезээде-ле ыы-сыы, алгыш-кырыш. Херек бүрүзү кижиниң сагыш-сеткилинге аар-берге кылдыр артар.
Судка ойнап алгаш, тиилелге дээш өөрүп турзуңза-даа, аштырыпкан таланы сактып келгеш, кээргел оттуп келир. Ынчалза-даа ойнап алган херектери кижиге эргим. Эң-не берге дээн херектерни ойнап алгаш, өөрүүр бис.
– Чоннуң дуза хереглээр кол айтырыы чүү ирги?
– Чоннуң эң-не хөй көдүрүп турары, дуза хереглээри айтырыглар дээрге-ле, бирээде, өре-ширеге туттурары. Ийиде, суд соонда приставтарже чорудуптарга, агар санын хоругдаткан кижилер хөйү-биле кээп турар. Үште, янзы-бүрү кем-херек үүлгедиишкиннериниң уржуундан кеземче херээнге онаажы бергеш, келирлер. Сүме айтырып, дуза дилеп, кээр чон хөй-дүр. Амгы үеде квалификациямны солааш, арбитражтыг эргелекчиниң хүлээлгелерин күүседип эгелээн болгаш колдуунда-ла чоннуң өре-ширезин үндүр бижиир талазы-биле ажылдап турар мен.
Эрткен 2023 чылда 78 хамаатының өрезин хоойлу езугаар үндүр бижээн болзувусса, бо 2024 чылда 97 кылдыр сан-чурагайлар өзе берди. Чыл ам-даа төнмээн болгай. Ол 11 айның түңнели-дир. Өре-ширеге туттурган чонга дуза кадып ажылдап турар бис.
– Хамааты кижи өреленмес дизе, чүнү билген турар ужурлугул?
– Бирээде, хуулуг чээли алыр бетинде чүнүң-биле төлээр мен деп чүвени ыяк бодап алган турар ужурлуг. Канчаар, кандыг арга-биле ол өрени дуглаптар мен деп баш бурунгаар боданып алгаш, чээли алыр. Ийиде, аргажоктан өре-ширеге туттуруп бергедежи берген таварылгада юристерже баар, юридиктиг арга-сүме дилээр. Өре-ширени үндүр бижип, ооң-биле хүн бүрүде ажылдап турар, идегелдиг специалисти тып алыр. Юрист бүрүзүнүң квалификациязы база аңгы-аңгы. Ынчангаш оларның дуржулгазы база көңгүс аңгы болур. Эң-не кол чүүл – өнчү-хөреңгизин санап түңнеп алгаш, бо хире чээлини алыр болзумза, мооң-биле дуглаптар-дыр мен деп баш бурунгаар санап, бодап алгаш, чээли алыры чугула.
– Келир үениң юристеринге кандыг чагыг бээр силер?
– Тывада ийи арбитражтыг эргелекчи бар бис. Юрист болур күзелдиг ажы-төлге күзээрим болза, антикризис башкарылга салбырынга өөренип алгаш, саң-хөө талазы-биле база өөренип алырын сүмелээр-дир мен. Соңгаартан келген саң-хөө башкарыкчылары-биле ажылдаары дыка берге болур. Ынчангаш тус черниң ажы-төлү ол мергежилди чедип алыры күзенчиг. Юриспруденцияны доозуп алгаш, немей саң-хөө талазы-биле ажылдаар квалификацияны шиңгээдип алыры чугула. Бо мергежил черле артык эвес.
– Профессионал байырлалыңар таварыштыр коллегаларыңарга чүнү күзээр силер, Баяна Бавуевна?
– Тываның юристеринге чедиишкиннерни, кол-ла чүүл – чоннуң эрге-ажыын шын камгалап берип, чонунга шын бараан болурун күзээр-дир мен.
– Чоннуң хомудалдарын дыңнаар, шын дээш туржур ажылдыг ышкажыл силер, кайыын күш ап чоруур силер? Хостуг үеңерни канчаар эрттиреринге ынак силер?
– Аян-чоруктап, чараш черлер көрүп, агаарлаарынга дыка ынак мен. Интернет харылзаа чок черже чоок улузум-биле чорупкаш, каш хондур арыг агаарга дыштаныр-дыр мен. Куңгуртугга четпээн дээрден башка, Тываның шупту чараш булуңарынга барып кааптым.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
«Шын» №93 2024 чылдың декабрь 4
