«Шын» солун-биле амыдыралым тудуш болган дээр болза, чазыг чок. Школачы тургаш-ла, «Шынны» номчуп, оон хөйнү билип чораан болзумза, 70 чылдарда бодум чагыдып эгеледим. Бо хүнге чедир ынак солунумну үзүк чок чагыдып чор мен.
80 чылдарда мурнакчы малчын дээш Ессентуки курорт хоорайга дыштаныр путёвка-биле шаңнаткан мен. Аңаа ол үеде «Шын» солуннуң кол редактору Валерий Севилбаевич Шаравии өг-бүлези-биле дыштанып турган. Дедир чанарда, самолетка кады ужуп келген бис. Ынчан редактор-биле таныжып, билчип алган мен. Ол-ла хевээр, ооң сүмези-биле кыска чүүлдеримни, кожуун, суурумда болуп турар онзагай болуушкуннарны бижээш, редакцияже чорудуп эгеледим. Редакцияның журналистери Хобига, Аракчаа даргалар-биле база ажыл-агыйым аайы-биле харылзажып турдум. Бежен чыл бурунгаар үнүп турган солуннарның чамдык үндүрүлгелери менде ам-даа бар, шыгжап чор мен.
Оон бээр хөй чылдар эртсе-даа, бо хүнге чедир «Шынның» редакциязы-биле харылзаам үзүлбээн. Амгы үеде ында ажылдап турар аныяк кыстарым-биле үргүлчү ужуражып, чугаалажып, сүме айтыржып, харылзажып чоруурумга өөрүүр мен.
Мынча чылдар дургузунда редакторлар солчуп, солуннуң арыннары өскерлип, кандыг-даа берге үелерни эртип чорааш, номчукчуларын салбаан, бо хүнге чедир чырыкче үнүп турар «Шынны» езулуг хоочун, маадырлыг солун дээр мен.
Бистиң Мөрен суурда «Шын» солуннуң номчукчулары хөй. Ылаңгыя «Шынны» үргүлчү чагыдып ап турар хоочуннар бар: Ноозун Баадырович Чалзырай, Өдүс Кыргысовна Саргаай, Саян Кыргысовна Хүдер дээш өскелер-даа. Чагыдып алыкчылары ам-даа көвүдезин дээш бодум бо чылын чоок үш төрелимге «Шын» солунну чагыдып бердим. Тыва дылга эки номчуттунзун дээш, чонумну кыйгырар бодалым-дыр ийин.
Бо чылын өгбе солунувустуң улуг байырлалы – 100 чылдааны болгай. Ооң-биле чергелештир Улуг Тиилелгениң 80 чылдаан юбилейи база каттыжып турар. Ынчангаш юбилейлиг чылда коммунистиг партия үезинде эң-не эрес-кежээ, шынчы чораан ада-иемни сактып кээр мен.
Ачам Кыргыс Килбекович Намдак ноян кижи оглу чораан. Ол 1906 чылда Бүрен-Бай-Хаакка төрүттүнген. Репрессиялар үезинде бай-шыдалдыг кижилерниң ажы-төлүн ыңай-бээр тарадыр чорудуп турган. Ачам 9–10 хире харлыг турда, Мөрен суурда Сараагайлар төрел аймаанга апарып каан. Кырган-авазы Долума Кыргысовна Чыпсымаа ачамны азырап өстүрген.
Ачамны Эрзин районнуң бир дугаар хлеб быжырыкчызы дээр. Ооң төөгүзү мынчаар эгелээн: ол бичиизинде хой кадарып чорааш, экспедиция улузунга таваржы бергеш, ол улустуң хлеб быжырып турарын көрүп алган дээр. Чанып келгеш, кырган-авазынга: «Мен хлеб кылып өөренип алдым» – деп чугаалаан. Экспедиция улузундан далган ажыдар ажыткы база дилеп алган болган.
Кырган-авазы көрүп олурарга, оглу далганны туткаш, тургузуп каарга, элээн болганда, ол далганы көдүрлүп кээр болган. Ону көстүг печкаже суптарга, ылап-ла хлеб үнүп келген. Ол-ла хевээр хлеб кылып өөрени берген дээр. Ачам Мөрен суурга бир дугаар (1950 чылдар үези) хлеб быжырган кижи ол. Ооң быжырган чаагай хлеви чүгле Мөрен эвес, бүгү Эрзин районга билдингир турган. Суурга өскээртен келген улус Мөрен хлеви чокка чанмас турду.
Мындыг төөгүзү база бар. Ачам бичиизинде хой кадарып чорааш, шокар, кыс кулун тып алган дээр. Ол кулунундан хөй чылгылыг болган. Ада-чурттуң Улуг дайынында дузаламчы кылдыр аъттарын чорудуп турган. Ол үеде бүгү чон совет шеригге деткимчезин көргүзүп чораан болгай.
Ада-иевис беш ажы-төлдү төлептиг кижилер кылдыр өстүргеннер. Ажыл-ишчи, эрес-кежээ, амыдыралчы ада-иевисти бис, ажы-төлү, салгалдары кезээде сактып, чоргаарланып чоруур бис.
Ынчангаш өгбе солунумнуң юбилейлиг чылында ачамның төөгүзүн биживес аргам чок болду.
Чечекмаа САДИ, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы.
Эрзин кожуун, Мөрен суур.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №11 2025 чылдың март 27