Тываның катаптаттынмас чараш үннүг ыраажызы, хөгжүмчү, композитор Мерген-Херел Монгуш алгап-йөрээп чорааны ынак Чадааназындан, өргүн чонундан чарлып чорутканындан бээр бо чылын таптыг-ла 30 чыл болган.
Ол 1994 чылдың июнь 28-те, 44 харлыында, аныяк назынында хенертен мөчээн. Мерген-Херел Мажааевичиниң уран талантызының мөгейикчилеринге, бүгү Тываның чонунга ооң өлүмү аар согуг болганы чугаажок. «Биске, Тываның культура ажылдакчыларынга Мерген-Херел Монгуштан чарылганывыс – хөгжүмчүнүң ойнап орган хөгжүм херекселиниң бир хылы хенертен үзүлген дег, хомуданчыг болгаш харааданчыг болду» – деп, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Маадыр-оол Борбаанды «Чаа орук» солунга бижээн. Эки кижи бурганнаарга, ооң ажыл-херээ, алдар-ады кезээ мөңгеде артар. Мерген-Херел Монгуштуң овур-хевири, аажы-чаңы, ыры-шүлүү чоннуң сагыш-сеткилинде чырык сактыышкын болуп артып калган.
Мерген-Херел Монгуш чок болган соонда, бир ай болганда, «Чаа орук» солунну ооң чырык адынга тураскаадып үндүрген бис. Ол номерге Чөөн-Хемчик кожууннуң Буян-Бадыргы аттыг музейиниң директору Виктория Пюрюна Тываның ховар оглу, ыраажы, композитор Мерген-Херел Монгуштуң адын мөңгежидип, ук кожууннуң Уран чүүл төвүн ыраажының ады-биле адаар дугайында саналды киирген. Ооң соонда Уран чүүл төвүнге Мерген-Херел Монгуштуң адын тывысканы – чаңгыс чер чурттугларынга улуг өөрүшкү болган. Шынап-ла, чоннуң күзели боттанган.
Оон бээр 30 чыл эрткен-даа болза, Мерген-Херел Монгушту чон ам-даа утпаан. 2024 чылдың июнь 19-та үнген «Шын» солунга Бай-Тайганың Тээлиден хоочун бижикчи Седип-оол Иргиттиң Мерген-Херел Монгуш дугайында бижээни «Сактыышкын» деп чүүлүн сонуургал-биле номчудувус.
М.-Х.М. Монгуш эрткен чүс чылдың 90 чылдарында Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Өвүр кожууннарның «Чаа орук» солунга улус ажыл-агый килдизинге корреспондент болуп ажылдап чораан. Ынчан мен база ол солунга чагаа килдизинге ажылдап тургаш, Мерген-Херел Мажааевичиниң амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир ооң-биле эгин-кожа ажылдаар аас-кежиктиг болган мен. Алыс-ла чогаал ажылынга сундулуг болгаш, ооң сөс-домаа чечен-мерген, билдингир, тода. Мерген-Херел солун ажылынга кончуг таарышкан кижи. Ол ажылынга дыка кызымак, ажыл шагы үспес, берген даалгаларны ыяап-ла күүседир, дыңнангыр, биче сеткилдиг, ажыл-ижинге бердинген кижи болгай. 1992 чылда Тываның журналистер эвилелиниң чарлааны эң эки материалдар дээш мөөрейге Мерген-Херел Монгуштуң 1-ги черни ээлээни – ооң чогаадыкчы уран талантызын херечилеп турар.
Мерген-Херел Монгуш – сагыш човангыр, дузааргак, найыралга шынчы кижи. 1994 чылдың чазынында Мерген-Херел редакцияга келгеш: «Александр Ондарның «Баян-Тала» деп ырызын солунга дүрген үндүрүп көрүңер. Ол аажок аарып турар кижи-дир ийин. Бижээн ырызы солунга үнүп кээрге, ол кижиге өөрүнчүг болгай» — диди. Мерген-Херелдиң кижилерге дузааргаан, сагыш човангырын чаңгыс ол чижек безин бадыткаар.
Ооң биче сеткилдиин, дузааргаан чону билир. Эш-өөрү бүдүн Тывада хөй. Эш-өөрү-биле эдержип билир, солун, хөглүг, оюн-баштак, ажык сеткилдиг кижи. Мерген-Херел Монгушта кижилерни бодунче хаара тудуптар, бир-ле сорунзалыг күш бар. Ол ат-алдар-даа сүрбес, бодун мактанмас, өрү көрдүнмес, чораан боду-ла ол. Ооң хүлүмзүрээн шырайын, ыяңгылыг ырларын кезээ мөңгеде сактып, утпайн чоруур бис. Чүү дээр ону, Мерген-Херел Мажааевич дириг чораан кыска назынында эш-өөрү-биле өөрүшкү, муңгаралды деңге үлежип, өргүн чонунуң аразынга ыр-шоорлуг, диңмиттиг-ле чурттап чораан ыраажывыс-тыр.
Ыраажының сөөлгү дүжү
Ажылдан хостуг үевисте Мерген-Херелдиң чугааларын сонуургап дыңнаар турдувус. Бир-ле катап, 1994 чылдың июнь ортан үезинде ол: «Мен силерге чоокта дүжээним элдептиг дүжүмнү чугаалап берейн, уруглар» — диди.
1994 чылдың июнь 7-де Мерген-Херел Монгуш, Анатолий Балчыырак, Шамбалыгда чурттап чоруур эжи Михаил Айыжы үжелээн Ак-Довурак хоорайже бар чорааш, Шеми көвүрүүнге доктаап, суг ижип, серииттенип, хөөрежип олургаш, ол эрткен дүне дүжээн элдептиг дүжүн эштеринге чугаалап берген.
— Бо дүне мен элдеп кайгамчык дүш көрдүм, оолдар. Кайгамчыктыг каас-чараш, тоолзуг оранда келген болдум. Эрээн-шокар чечек-чимистерни магадап көрүп турумда, бир үн: «Сен чүге бээр келдиң? Бээр келбес ужурлуг кижи-дир сен» — деп чугаалаан. Мени хүлээп албаска, ол кайгамчык чараш оранга кыңгырткайндыр ырлап-ла бадырдым. Эмин эрттир-ле ырладым, бо чуртталгамда кажан-даа ынчаар ырлап чорбаан мен» — деп, ол чугаазын дооскан. Оон улаштыр Михаил Айыжыга: «Ол дүжүм соонда дыка дүрген тура халааш, «Дүштүң ырызы» деп кыска шүлүк бижип каан мен. Сактып алдың бе, Миша? Аялгазы болгаш сөзүн таптыг гармониялыг кылдыр чараштыр ырдан чогаадып каар сен» — деп, эжинге чагып чугаалаан. Эштери: «Дүш кандыг-даа болур чоор» — дишкеннер. Ол дүжүн чугаалаан соонда, 21 хонгаш, эжиниң чок апаарын олар каяа билген деп.
Харын-даа мен Мерген-Херелдиң дүш дугайында чугаазын бижип, ол шүлүүнүң сөзүн шыгжап арттырып алган болдум.
Дүштүң ырызы
Амгы шагны эскерип көр,
Амыдырал кайы хире бергедээн-дир.
Айыыл-халап, өлүм-чидим
Аалчывыс апарып-тыр.
Канчап билир, дуңмаларым,
Каш хонгаш, «кызыл-дустаар» чадавас мен.
Черден чарлып чорупсумза,
Сеткилге чоок дуңмаларым – силер, силер.
Шынап-ла, Мерген-Херелдиң ол сөөлгү дүжү шын болган-дыр. Чүве эндевес, дүшчү салым-чаяан аңаа турган чадавас.
Салым-чаяанныг ыраажы, композитор, хөгжүмчү, Чадаананың «айлаң-кужу» Мерген-Херел Монгуштуң дугайында сактыышкыннарны доозуп тура, ооң чаңгыс чер чурттуглары, М.-Х. Монгуш аттыг Уран чүүл төвүнүң, Чөөн-Хемчик кожууннуң культура ажылдакчылары ыраажының чырык адынга тураскаадып, сактыышкын кежээзин эрттирерин күзедим.
Ольга САЛЧАК,
Чадаана хоорайның хүндүлүг хамаатызы.
«Шын» №82 2024 чылдың октябрь 26