Чайның изиг хүннеринде суглар кыдыынга дыштаныр кижилер хөй болур. Ол өөрүнчүг болурундан аңгыда, берге байдалдарны база тургуза бээр. Кижилерниң сугга дүже бээри дүвүренчиг айтырыгларның бирээзи апарган. Ону болдурбазы-биле, кандыг чылдагааннар-биле кижилерниң сугга дүжүп турарын тодарадыры чугула.
Сугга айыыл тургуспазы-биле, чогуур дүрүмнерни шиңгээдип алыры чугула. Хөй-ле кижилер, ылаңгыя бичии уруглар, эштип турар үеде болгу дег айыыл-халап дугайында чедир билбес. Ол талазы-биле билиглериниң чедишпезинден кижилерниң бодал чок базымнар кыла бээри айыылды тургузуп турар. Сугга айыыл чогунуң дүрүмнерин чүгле бичии уруглар эвес, а улуг кижилер база өөренири чугула. Кандыг-даа кижи айыыл-халапка таваржып, сугга дүшкен кижини камгалаар-даа апаар.
Улуг кижилер аразында бөлүглежип алгаш, арагалаан соонда, сугга дүже бээр таварылгалар бо-ла тургулаар. Сугга азы суг кыдыынга арага ишкеш, шимчээшкини баксыраанындан, угаан-медерели ээдергей апарганындан болгу дег айыылды уттупкаш, кичээнгейин чидириптер. Ынчангаш суглар кыдыынга арага ижип болбазын доктаамал сагындырып, хемнер, хөлдер, пляжтар чоогунга арага садарын шуут хоруур херек.
Агаар-бойдус база чугула рольду ойнаар. Эштип турар үеде хенертен агаар-бойдустуң баксырап келгени, чалгыгларның, сугнуң агымының дүргедей бээри улуг айыылды тургузуп турар. Хөй-ле кижилер баш удур агаар-бойдустуң кандыг болурун билип албайн азы эштип болбас деп демдекти салып каан турда-ла, эштип чоруптарлар. Онза байдалдар яамызының агаар-бойдустуң өскерли бээрин сагындырган медээлерин кичээнгейге ап, чер чоруурда, дыштанырда, ону албан өөренип көөрү чугула.
Эштир болгаш сугга чоруур спорттуң хевирлеринге чамдык улустуң арга-дуржулга, мага-бодунуң белеткел чогу база айыыл-халаптың болу бээр чылдагааннарының бирээзи. Чамдык кижилер сугга эштириниң кандыг-ла-бир чаа аргазын шенээр дээш, бодунуң шыдалын болгаш аргаларын чедир бодавайн, амы-тынындан чарлып болур. Өөредилгелер болгаш тренировкалар, оон аңгыда сугда аттракционнарга, спортчу хемчеглерге айыыл чок болурунуң негелделерин шыңгыырадыры шак ындыг айыыл-халаптарны болдурбазынга дузалыг.
БОДУН КАМГАЛААРЫ БАЗА ЧУГУЛА
Камгалакчы кижи сугга дүшкен кижини камгалаарындан аңгыда, бодунуң амы-тынын камгалаары база чугула. Ону дүрген кылыр дээш, боданыр үе чок болганы-биле, дараазында дүрүмнерни кижи бүрүзү билип алыры чугула:
Сугга дүшкен кижи камгалакчыдан туттунмазы-биле артындан барып тудуп алыр. Бажының дүгүнден азы сегелинден тудуп алыры сугга дүшкен кижиниң бажын суг кырынга тудуп, хайгаараар арганы бээр болгаш ооң туттунуптарын болдурбас. Бир эвес дүжүп бар чыткан кижи камгалакчыдан туттунуптар болза, девидевейн, сугнуң дүвүнче шымныр. Ынчан ол эштип үнерин кызытпышаан, камгалакчыны чайгаар-ла салыптар.
Кол-ла чүве камгалакчының бодунга айыыл чок болур ужурлуг. Оон башка сугга дүшкен кижини камгалаары шынар чок болур. Сугга дүшкен кижи колдуунда девидээнинден кайы хамаанчок шимчээр дээрзин сактып алыры чугула. Ынчангаш шыңгыы хемчеглерни ажыглап, чижээ аарышкылыг кылдыр тудуптары чөптүг.
Чоокшуладыр кирбейн, болдунары-биле сугдан камгаланыр дээрбек, манза, хендир дээн ышкаш херекселдерни ажыглаар. Бир эвес сугга дүшкен кижи медерелин чидирипкен болза, эрикче ол кижини суг тырттынмазы-биле, арнын өрү көрүндүр үндүрер.
Эрикче үндүрүп эккелген соонда, сагыыр ужурлуг дүрүмнер хөй-ле кижиниң амы-тынын камгалаар. Бирээде, тыныш органнарын ажыдары: аксын, думчуун балардан, кускудан аштаар, кылымал диштерни ап кааптар. Когараан кижи ак-тос апарган болза, суг өкпеже кирбээн болур. Бир эвес көгере берген болза, өкпеде болгаш ижинде сугну үндүрери-биле, когараан кижини дискек ажыр каап алыр. Сугнуң артыы үнзүн дээш, кустурар. Тыныжы турупкан таварылгада аастан аасче азы аастан думчукче кылымал тындырыышкынны кылыр. Чүрекке дорт эвес массажты кылып, 30 катап баскаш, 2 катап агаарны киир үрер. Тынып эгелээрге, кыдыгландыр чыттыргаш, доңмазын дээш шуглап каар. Сугга дүшкен кижи медерелдиг-даа болза, дүрген эмчи дузазын албан кыйгырар, байдалын хайгаараар. Катап база тыныжы туруптар болза, катап база кылымал тындырыышкынны кылыр. Бо бүгүнү үе эрттирбейн, сугдан үндүрүп эккээрге-ле, дораан кылыры чугула. Дүрген дуза чедирери-биле, 103 азы 112 деп дугаарларже долгаар. Сугга дүшкен кижиниң амы-тынын камгалап алыры дүрген шимчээшкиннерден хамааржыр.
Сугга дүшкен кижини камгалаары дээрге бөлүк аргалар негеттинер нарын айтырыг-дыр. Сугга айыыл чок болурунуң, камгалакчы болурунуң дугайында билиглерни шиңгээдип алыры, кижилерниң байдалын хайгаараары, агаар-бойдустуң өскерлириниң дугайында дыңнадыгларны өөренип көргеш, амыдыралга ажыглаары, сугга арага ижип болбазын сагындырган хемчеглер кижи бүрүзүнге херек. Чүгле кады демнежиишкинниң дузазы-биле суглар кыдыынга айыыл чок чорукту болдуруп, сугга дүжер чорукту эвээжедир бис.
Чыжыргана СААЯ белеткээн.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №27 2025 чылдың июль 17
