Россияның бүгү девискээринге 13 миллион га черни суггаттыг болдурары – чурттуң көдээ ажыл-агый адырында кол сорулгаларның бирээзи. Ону боттандырарының күрүне программазын ажылдап кылган, Россия Федерациязының Чазааның тускай доктаалы-биле ол программаны күштүг болдуруп бадылаан.
Сиген болгаш тараа шөлдерин суггатчыдарының программазында эрги суггарылга системаларын септээри, чаа системаларны тудары база көрдүнген. Бо программалар-биле чергелештир сиген болгаш тараа шөлдериниң шынарын экижидери-биле агротехниктиг ажылдарны чорударының программалары база бар. Регионнар боттарының суггарылга программаларын ажылдап кылып, оларны камгалап, сиген, тараа шөлдериниң хөрзүнүн экижидеринге херек акша-хөреңгини акшаландырыышкынның федералдыг дөстеринден үндүрүп ап болурунуң аргалары бар.
Тываның агаар-бойдузунуң байдалы кааңдаачал болгаш, тараа, ногаа тарып өстүреринге ындыг-ла кончуг таарымчалыг эвес. Ынчангаш республиканың көдээ ажыл-агыйының ажылдакчылары суггатче кичээнгейни кезээде угландырып турган. Республиканың тараа болгаш ногаа шөлдеринде суггарылга четкилерин септээр база ажыглаарының айтырыы 2014 чылда көдүрлүп эгелээн. Таңды кожуунда Дүрген, Чеди-Хөл кожуунда Элегес суггарылга четкилерин федералдыг өнчүже шилчидер, оларны септээр дугайында шиитпирни Россияның Көдээ ажыл-агый яамызының мелиорация департаментизи хүлээп алырын Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы ынчан чедип алган.
2014–2016 чылдардан эгелээш республиканың девискээринде улуг суггарылга системаларын федералдыг өнчүже шилчидер, биче хемчээлдиг суггарылга четкилерин республиканың, кожууннарның, сумуларның болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң мөөңнеп чыгган акшазы-биле септээр ажыл элээн шуудаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2021 чылдың чайын Сүт-Хөл кожуунну кезип чоруурга, “Саян” кооперативтиң 200 га шөлде тарып өстүрүп турар тараазы суггат чок арткан болган. Ооң чылдагааны — суггарылга системазы ажыглал чок турганы. “Ак” суггарылга системазы чүге ажыглал чогун Владислав Ховалыг сайгарып тура, ооң эрге-байдал документилерин дарый тургузуп, продукция бүдүрүкчүзүнге быжыглаарын тус чер чагыргазынга сүмелээн. Бо таварылга суггарылга системаларының эрге-байдал документилерин тургузар ажыл 2021 чылга чедир маажым чоруп келгениниң херечизи.
2022 чылдың чайын республикада тараа шөлдериниң барык чартык кезии хирези кааңдаашкынга таварышкан, агаар-бойдустуң чаъс-чайыынга идегээр деп чүвениң кедизи чок дээрзин көргүскен. Республикага мелиорацияны улам сайзырадыры болгаш суггарылга системаларын катап тургузары көдээ ажыл-агый адырынга 2023 чылда кол сорулга деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Тыва Республиканың Дээди Хуралынга Айыткалынга онзалап демдеглээн.
2023 чылда федералдыг акша-хөреңгини республикада суггарылга системаларының септелгезинге хаара тудар дээш, оларның эрге-байдал документилерин ажылдап кылыр даалганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Көдээ ажыл-агый яамызынга болгаш муниципалитеттерниң удуртулгаларынга берген. Суггарылга системаларының хемнерден тараа болгаш сиген шөлдеринге чедир улуг хемчээлдиг бугалары федералдыг өнчүге, хову болгаш сиген шөлдеринде суггарылга четкилери муниципалдыг өнчүге хамааржыр кылдыр документилерни тургускан. Суггарылга системаларын септээриниң федералдыг программалары база ажылдап кылдынгылаан. Республикада суггарылга системаларын септээринге херек акша-хөреңгини федералдыг бюджеттен үндүрүп алырының бир аргазы — “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” федералдыг национал төлевилелге киржири.
“Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” федералдыг национал төлевилелге 2023 чылда киириштирери-биле Тывадан ийи арат тараажыларның суггарылга системаларлыг шөлдерге агротехниктиг ажылдарны чорудар талазы-биле төлевилелдерин РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының тускай комиссиязы шилип алган. Олар дээрге Бии-Хем кожууннуң Тарлаг сумуда “Малиновка”, Чаа-Хөл кожууннуң Чаа-Хөл сумуда “Терезин” суггарылга системаларында шөлдерни тарааны болгаш тарымал сигенни тарып өстүреринге белеткээр талазы-биле Айдың Соскал биле Орлан Балчийниң төлевилелдери-дир. Агротехниктиг ажылдарны чорударынга херек акшаның чартыын азы 50 хуузун федералдыг бюджеттен тускайлап бээри, арткан 50 хуузун төлевилелди саналдап киирген тараажылар боттарының акша-хөреңгизи-биле дуглаары — “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” федералдыг национал төлевилелдиң негелделери.
Республикада суггарылга системаларының материал-техниктиг байдалын сайгарып көөр, оларны септээр, ажыглалга киирер талазы-биле хемчеглерни саналдап киирер тускай комиссияны Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле тургускан. Таңды болгаш Чеди-Хөл кожууннарның девискээринде Мажаалык, Кочетов болгаш Элегес суггарылга системаларын септээш, ажыглалга киирер саналды Тываның Чазаанга республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы киирген турган. Мажаалык, Кочетов болгаш Элегес суггарылга системаларын катап ажыглалга киирер болза, 2,6 муң га шөлге тараа болгаш ногаа аймаан, картофельди суггарып тарып өстүрүп болур деп Көдээ ажыл-агый яамызының специалистери санап үндүрген. Көдээ ажыл- агый яамызының саналдап кииргени төлевилелин Тыва Республиканың Чазааның болгаш Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг деткээн. Ону боттандырарынга акша-хөреңгини республиканың 2023 чылда бюджединге тускайлаан.
Регионнарда суггарылга системаларының септелгезинге болгаш тудуунга деткимчени күштелдирери-биле 535,5 миллион рубль акшаны 2023 чылда немей үндүрериниң дугайында айтыышкынны Россия Федерациязының Чазааның Даргазы Михаил Мишустин берген. Ол айтыышкын ёзугаар Тываның көдээ ажыл-агыйының мелиорация ажылдарынга 8 миллион рубль акшаны тускайлап бээр. Ол акшаны Тывада суггарылга системаларын септээринге база тударынга, суггаттыг шөлдерниң хөрзүнүнүң шынарын экижидери-биле агротехниктиг ажылдарны чорударынга ажыглаар деп республиканың көдээ ажыл- агый сайыды Алдай-Мерген Ховалыг чугаалаан.
Шаңгыр-оол МОНГУШ
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №73 2023 чылдың сентябрь 27