«Төрээн черин билбеске, дөӊгү кеткен кулга дөмей,
төрел чонун билбеске, дөӊгүр көк бугага дөмей».
Тыва кижи оода 7 ада чедир ук төөгүзүн билген чоруур ужурлуг дээр болгай. Амгы үеде боттарының ада-өгбелериниң төөгүзүн уктап чоруур, оода-ла 4 ада чедир билир улус ховартаан дизе, хөөредиг болбас. Ылаңгыя келир салгалдар боттарының кайыын укталып келгенин билир болзун дээш, республикада бар төрел бөлүктерни Тываның эртемденнери шинчилеп чорутканы өөрүнчүг. Олар бо улуг хемчээлдиг ажылды Россияның эртем фондузунуң грантызының деткимчезин алгаш, үш чыл дургузунда чоруткан.
Ол төлевилелдиң удуртукчузу, Тываның күрүне университединиң башкызы, төөгү эртемнериниң доктору Елена Айыжыны чалап, номчукчуларга солун төлевилелиниң дугайында чугаалап бээрин дилээн бис.
— Тываның төрел бөлүктерин шинчилээр ажыл дугайында шагда-ла бодап чораан мен. 2019 чылда Башкортостан Республикага эртем аайы-биле чорааш, этнограф эртемденнер-биле ужуражып, оларның үндүрген ажылдарын, номнарын сонуургаан мен. Ооң соонда бис база мындыг ажыл кылыр болзувусса эки-дир деп бодалга келгеш, тыва төрел бөлүктерни ниити өөренип көөрүнүң дугайында Россияның эртем фондузунче грант деткимчезин алыр мөөрейге киржири-биле чагыг кииргеш, 2022 чылда ойнап алган бис.
Ында чүгле Тыва иштинде эвес, Тывадан дашкаар, өске күрүнелерде чурттап турар тываларны база өөренип көөрүнүң дугайында шинчилел ажылдарын чорудар сорулганы бижээн бис. Чүге дээрге Моолда, Кыдатта тывалар база бар болгай: адай, адай-иргит, балыкшы, даргад ~ дархат ~ тарга, демчи, дербет ~ дербет, хаа донгак, казак хойук, хаа дарган, хаа хойук, хойук, чаг-тыва, кара чак тыва, сарыг чаг тыва, урат, шанагаш, шанагаш хойук, шунгуур иргит; мончак ~ көк мончак, көк соян. Демчи, хоролмай, хаазыт – бо үш аймак дугайында кайда-даа бижиттинмейн турары-биле, чидип бар чыдар төрел бөлүктерге хамааржыр.
Бо төлевилелдиң кол утказы, төрел бөлүктерниң төөгүзүн болгаш оларның бо хүнде овур-хевирлерин, генетиктиг шинчилелдерин база чорудары турган чүве. Ол ажылдарны грантыда айыткан хуусаа дургузунда болдунар шаанче чоруткан бис. Ындыг-даа болза бо ажылды улам ханы өөренип көөр болза, оон-даа онзагай чүүлдер билдинип келир деп бодаар мен.
Ыт-Монгуштар бис, дээн
Төлевилелди боттандырып эгелээривиске, билдинип келген чүүл, бо хүнде Тывада 40 ажыг төрел бөлүктер бары илереттинген. Оларның аразында чидип бар чыдарлары база бар болган. Бөлүктерниң иштинде чурттап турган черлериниң аттары-биле аңгыланып турганын база билдивис. Барыын чүктүң тывалары Хемчик хемни дыка үнелеп, хүндүлеп чораан. Ынчангаш төрел бөлүк кижи саны-биле хөй болгаш, аразында ылгалып турган. Чижээлээрге, Иштии-Даштыы, Улуг-Биче, Ак-Кара-Кызыл (ол талазы-биле бо хүнде эвээш ажыглаар апарган) деп аңгыланып турганнар.
2022 чылда Чөөн-Хемчикке экспедиция үезинде бодумга ажыдыышкын болган чүүл– Ыт- Монгуш деп төрел бөлүк чораанын билип алган мен. Чүгле Монгуштар безин хөй аңгы төрел бөлүк болуп чораан. Ынчаарда дириг амытаннар аймаа-биле сырый харылзаа бар турганын төрел бөлүктүң ады бадыткап турар. Ыт дээрге шаандан тура кижиниң эң-не бүзүрелдиг өңнүү, камгалакчызы, эдерикчизи чораан болгай. Ыттың ээзинге бердингени, аваангыры ынчаар тотем кылдыр артып калган хевирлиг. Дорт-ла, “Бис Ыт-Монгуштары бис”, дээр болдулар. Амгы үеде чидип турар төрел аймактарга Хоюк, Шанагаш, Балыкчы хамааржыр.
Эртем ному манаттынып турар
Төрел бөлүктерни шинчилээр ажыл үезинде кижилерниң генетика талазы-биле шинчилел ажылын база чергелештир чорудуп турган. Ооң түңнелдерин дораан үндүрүп, тываларның ханы мындыг, овур-хевири мындыг деп тодараткан барымдааларны киирген номну чыып, кыска үе дургузунда чырыкче парлап үндүрери берге болуп турар. Чүге дээрге ол талазы-биле эртемденнерниң тодаргай үндүрген түңнелдери чокта, болдунмас. Манаар апаар.
Ол ышкаш барган-на черивиске боттарының ук-төөгүзүн бижип алган улус бар болза, бо төлевилелди ажыглап, ойнап алган деткимче акша-биле ном кылдыр үндүржүп бээрин сүмелээривиске, улус дыка амыраар, “Четтирдивис!” – деп чугаалап турдулар. Ынчалдыр бо грантының ачызында Шалыктарның, Чоодуларның, Бай-Караларның, Сүт-Хөл Ховалыгларының төөгүзү, Тере-Хөл кожууннуң төрел бөлүктериниң дугайында база ном үнген. Бо хүннерде Монгуштар, Кара-Салдар, Саттар дугайында номнарны парлап үндүреринге белеткеп турар. Ниитизи-биле бо хүнде 8 ном үнген. Чоннуң сонуургалы улуг. 40 ажыг төрел бөлүктерден амдыызында бо хире дээрге, чүгле эгези деп чугаалап болур. Бо ажылды ам-даа уламчылаар болза, аңаа киржир күзелдиг улус хөй болуп турар.
Шола аттары тыва
Ниитизи-биле эртем экспедицияларынга 29 чыл ишти ажылдап келдим. Келир 2026 чылда 30 чыл болур. Колдук кезии Моолга ажылдадым: 2 чыл Тофаларияга, 7 катап Кыдатка.
2000 чылдарның эгезинде Москваның күрүне университединиң этнография аспирантуразынга өөренип турумда, калмык эртемденнер Тюльпан байырлалынче чалаан. Элистага ол чараш байырлалды сонуургап көрүп чорааш, улуг эртемден башкыларым Баазыр Бичеев, Эльза Бакаева-биле чоок таныжып, олардан Кыдатта тывалар дугайында солун медээлерни дыңнаан мен. Бо башкыларым меңээ ол кыдат тываларының бистиң тывалар биле дөмейлешкээн тургузар дугайында шинчилээр эртем ажылын уламчылаарын сүмелээн. Ынчан төөгү эртеминиң кандидат адын камгалап алгаш, Тываже чанып келгенимде, ол айтырыг мени дүвүредип, хөлзедип-ле туруп бээрге, 2010 чылда ынаар чедер аргалыг болдум.
Ынчан база-ла Россияның эртем фондузунуң грантызын ойнап алгаш, калмык эртемденнерниң дузазы-биле тываларга четтим. Оон эгелээш-ле, чеди экспедицияны кылгаш, кыдат тывалары-биле таныш-көрүш апардым. Ында база-ла бис ышкаш Иргит, Оюн, Сарыглар, Тос-Кириш, Сояннар (ак, кара, кызыл), Кара-Салдар деп мындыг төрел бөлүктер бар.
Солун чүвези Кыдаттың тываларының аттары паспорт ёзугаар моол, кыдат-даа болза, суурунда боттары аразында шола аттарын адажыр. Ол шола аттары шупту тыва болуп турар. Чижээ, Узун-думчук, Кодур-оол, Маадыр дээш өске-даа. Ындыг-даа болза дүвүренчиг чүүл, кыдат тываларының амгы аныяктары өг-бүле тударда, тыва оолдар кыдат уруглар-биле, тыва уруглар кыдат оолдар-биле өгленип турар. Сөөлү барып, кыдат тываларының чиңгине тыва ханы ынчалдыр чидип болурунуң айыылы бар-дыр.
Кыдаттың архивинде бижиктер
Тываның төөгүзүнден ап көөр болза, тыва төрел бөлүктер дугайында эң баштайгы бижиктер 561–680 чылдарның кыдат архивче кирген бижиктеринде демдеглеттинген болуп турары солун. Ол дугайында аңгы эртем шинчилелин кылыр болза эки деп бодаар мен.
Бис бо төлевилелди боттандырып турган үевисте, кандыг чидириглерге таваржып турганывысты база билдивис. Ол чүл дизе, 1938–1944 чылдарда бистиң Тыва иштинге паспортизация үезинде дыка хөй үндезин тыва бөлүктерниң шын ады читкен. Ону орусчудуп, чамдык тыва фамилияларны частырыглыг кылдыр паспорттарга бижип каарга, ол хевээр ажыглаттынып артып калган. Оон аңгыда, каржы-дошкун репрессия үезинде политиктиг кызагдаашкынга таварышкан улус уруг-дарыын, чоок төрелдериниң аттарын солуп, чажырып, ойзу адап турганындан чамдык төрел бөлүктер боттарының шын төрел аймаандан хоорулган болуп турар.
Төрел бөлүктүң иштинде боттары база чарлып чоруп турган болуп турар. Оон аңгыда, өң талазы-биле база ылгалып, ак, кара, сарыг, кызыл деп аңгыланыр турган болза, паспорттарга ол ылгавырын биживейн, чижээ, Сарыг-Донгак деп фамилияны чүгле Донгак деп бижип каарга, ынчаар артып калган.
Төлевилеливистиң боттанылгазын Тыва иштинге Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Тес-Хем, Тере-Хөл, Кызыл– бо черлерге чоруткан бис. Чөөн-Хемчиктиң суурларын кезип тургаш, база бир солун чүүл, Тос-Карак Ооржактары, Тос-Кириш Ооржактары бис деп улуска база таварышкан бис. Ол ышкаш Иштии Ооржактар, Кара-Монгуштар, Сарыг-Донгактар бис деп боттары чугаалап кээр чорду. Ол хиреде паспорттарында Ооржак, Монгуш, Донгак деп каан боор.
Оон-даа өске солун чүүлдер хөй болган. Бир онзагайлап чугаалаксаар чүүлүм, кайы-даа кожуунга чеде бээривиске, чон бисти дыка эки хүлээп көөр болду. Ылаңгыя улуг назылыг улус бодунуң ук-төөгүзүнден бичии-даа билир чүүлүн чугаалап бериксээр, идепкейлии кончуг.
Аныяктар төөгүзүн ханы өөренген болза
Тываның төөгүзүн сонуургап чоруур төөгүчүлер, чер-чурт шинчилекчилери, этнографтарга барымдаалыг медээ билип алырынга бо төлевилел дыка ажыктыг болуп турары билдингир. Ажыл адакталып турар. Ындыг-даа болза, арай хомуданчыг чүүл, аныяктар боттарының төрел аймааның төөгүзүн билбес боор-дур. База бир чүүл – долу эвес өг-бүлелерде өзүп чоруур оолдар, уруглар адазының талазындан төрелдерин биликсевес. Айтырарга, билбес мен, авам ол айтырыгны хоруп каан дээр. Ынчап баарга, сөөлүнде улгадып келгеш, өг-бүле тудар үе келирге, ачазының талазындан хан төрел кижизинге таваржы берип болурунуң айыылы бар ышкажыл? Бо байдал эки эвес түңнелдерге чедирип болур. Кандыг-даа кижи бодунуң кайыын укталганын билир ужурлуг.
Бо ажылды ам-даа уламчылаар болза эки. Чүге дээрге бистиң кожууннарның туружу бойдустуң аңгы-аңгы кызыгаар зоналарында турар болганда, хай-халап, аарыг-аржык кээрге, чер-черлерниң чону аңгы-аңгы чурттап эртип турар. Оон канчаар камгаланып алырынга хан айтырыы рольдуг. 3 чыл иштинде бис төрел бөлүктерниң ханын чыггаш, Москваның эмчи-биологтуг төвүнге дужаагаш, харыыларны алган бис. Ам-даа ол ажылды ханыладыр өөренип көргеш, улуг аарыглардан кижини канчаар камгалап алырын эмчилер шинчилеп көрген болза. База ол ышкаш 3 чыл иштинде антрополог эртемденнерни чалап турган бис. Олар база кижиниң овур-хевирин девискээр аайы-биле ам-даа ханы шинчилээн болза деп күзээшкиннер хөй. Төрел аймактарның аас чогаалын чыггаш, онзагай чүүлдерин үндүрүп, тодараткан болза деп база бодал артып калды. А бис, этнографтар, ол-ла төрел бөлүктерде янзы-бүрү ужурларны база тодараткан болзувусса. Эртем ажылдары ам-даа хөй!
Грант деткимчези-биле боттандырган төлевилел дооступ турда, үндезин тыва ук-төөгүвүстү кадагалап арттырып алыр дээш, чонувустуң тура-соруу бедик болганынга чоргаарланып турдум. Чонувус боттарының ук-төөгүзүн коптарып, төрел бөлүк бүрүзү аңгы номнар үндүрер дугайында сонуургалы оттуп эгелээни өөрүнчүг.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны Е.В. Айыжының архивинден алган.
Кыдат тываларының кожамыктары
(сөс-домаан эдилге чок арттырган)
Көвей төрөл чүүлдерге үлээнген ырылар
Ада-иеге чедер бе
Алтай чаагай болгаштан
Алдын Ханаска чедер бе
Амдан чаагай болгаштан
Ада-иеге чедер бе
Ай герели турсадаа
Күн херелинге чедер бе
Ага чэнге турсадаа
Ада-иеге чедер бе
Аъттар чүгүрүк болгаштан
Алды кемнен өдөр бе
Алаты чаагай болгаштан
Ада-иеге чедер бе
(Ырны ырлааны: Кызыл Бөвей. Ырлаан хүнү: 2010. 6. Тараан чери: Ханас)
Ада-ие көөргүй
Хадыр черни өңнелдирген
Хара ногаан чечег ый
Хара чажымдан азыраан
Ада-ие көөргүй ый
Кыр черни өңнелдирген
Кызыл оошку чечек ый
Кыс болувусту азыраан
Ада-ие көөргүй ый
Эрик черни өңнелдирген
Ирээн ала чечег ый
Эргеледип азыраан
Ада-ие көөргүй ый
(Ырны ырлааны: Кызыл Бөвей. Ырлаан хүнү:2010. 6. Тараан чери: Ханас)
Ада-иениң айткааны
Ак-бора аътымны
Акка көстеп салайын
Ада-иениң айткаанын
Ак шагыжымга дүүп чор мен
Гөк-бора аътымны
Көкке көстеп салайын
Хөөргүй ада-иениң айткаанын
Көрээмдэ дүүп чор мен
Ала аъдымның шаапыжы
Алтай черни тоосунаты
Көөркүй ада-иениң айткаанын
Көрээйимде бодалдар
(Ырны ырлааны: Чайлөг. Ырлаан хүнү:2010. 6. Тараан чери: Хом Ханас)
“Шын” №10 2025 чылдың март 20