Чазактың Даргазының оралакчызы албан-дужаал улуг харыысалгалыг болгаш хүлээлгелери каш аңгы планныг. Дарганың оралакчызының кол сорулгазы – аңаа даандырган яамыларның болгаш ведомстволарның ажыл-чорудулгазын таарыштырып углап башкарары. Иштики болгаш информастыг, национал болгаш аныяктар талазы-биле политикага, ол ышкаш парлалгага болгаш массалыг коммуникацияларга чаңгыс аай күрүне политиказының айтырыгларын боттандырып чорудары – амгы ниитилелге тоң чугула. Бо угланыышкыннарга эрткен чылдың түңнелдериниң дугайында Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Айдың Алексеевич Чюдюк чугаалаан.
Чугула иштики политика
2024 чылда Тываның Баштыңының Администрациязы болгаш республиканың Чазааның Аппарады күүседикчи эрге-чагырганың харыысалгалыг органнарының элээн каш угланыышкыннарынга хары угда кады ажылдажылгазын боттандырып турган. Ооң аразында Москва хоорайга Улустар аразының “Россия” делгелге-шуулганга регионнуң киржилгези, ол ышкаш хөй-ниити каттыжыышкыннары, соңгулда комиссиялары, политиктиг партиялар болгаш хамааты ниитилелдиң өске-даа институттары, хамаатыларның, хөй-ниити каттыжыышкыннарының болгаш юридиктиг кижилерниң билдириишкиннерин, күрүне болгаш тус чер бот-башкарылга органнарының, албан-дужаалдыг кижилерниң болгаш хөй-ниити каттыжыышкыннарының айтырыгларын сайгарып көөрүнге болгаш информация бээринге эргежок чугула документилерни болгаш материалдарны белеткеп бээри.
“Кожууннар администрацияларының даргаларының албан-дужаалдарынга кордакчыларны саналдаарынга белеткел үезинде 2024 чылда 7 мөөрейни эрттирген – Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга, Өвүр, Тес-Хем, Тожу, Чаа-Хөл, Кызыл кожууннарга. Ол ышкаш муниципалдыг албан чорудулганы, ону организастаарының болгаш кадрлар-биле ажылдаарының эрге-хоойлу механизмнерин, муниципалдыг албанны эртерин сайгарып үнелээриниң системазын сайзыраңгайжыткан” – деп, Айдың Чюдюк чугаалаан.
Политиктиг партияларның идепкейжи удурланыр хөөнүн болгаш хөй-ниити хемчеглерин доктаамал хайгаарап, оларны федералдыг дыңнадыгларже киирип турар. Республиканың күүседикчи органнары-биле кады ажылдаарынга деткимчени муниципалдыг тургузугларның администрацияларынга болгаш Төлээлекчилер хуралдарынга департамент доктаамал көргүзүп келген. Ындыг ажылды келир чылда база уламчылаар.
Тываның келир үези
Аныяктар-биле комплекстиг ажыл – республикада күрүне политиказының кол угланыышкыннарының бирээзи. Бо ажылды чүгле албан черлеринде болгаш чогуур яамыларда эвес, аныяктар организацияларында болгаш шимчээшкиннеринде чедиишкинниг чорудуп турар.
“Хамааты, патриотчу чорукка, салгалдарның ёзу-чаңчылдарынга, Ада-чурттуң төөгүзүнге хүндүткелди кижизидеринче угландырган хемчеглерге киришкен аныяктарның саны 20700 кижи. 19 муң ажыг аныяктар чогаадыкчы чорукка хаара туттунган. Россияның регионнарынга аныяктар политиказын комплекстиг хөгжүдериниң ”Регион аныяктарга” программаның Бүгү-российжи мөөрейлеринге келир чылда киржири планнаттынган, Каа-Хем, Чеди-Хөл кожууннарга болгаш Ак-Довурак хоорайга аныяктар төптерин тургузарының төлевилел документилерин белеткеп турар” — деп, Айдың Чюдюк чугаалаан.
“Социал активчи чорук” федералдыг программаның угланыышкыны-биле чугула ажылдарның бирээзи— эки турачы ажыл-чорудулганы хөгжүдери. Чаңгыс аай “Добро. РФ” информация системазының медээлери-биле алырга, 2024 чылда янзы-бүрү хемчеглерге 8 муң кижини хаара туткан, 2023 чылдыындан 38 хуу хөй. Хөй-ниити хөгжүлдезиниң “Добро. Центр” төвүн Тывага ажыдарынга белеткел ажылдары эгелээн.
“2024 чылда үш бизнес-төлевилел ниитизи-биле 15 сая рубльди деткимчеге алган: хоолгалакчы төп, турисчи бааза болгаш кофейня. Грантыларга хөй аныяктар киришсин дээш, төлевилелдерни ажылдап кылырынга методиктиг дузаны көргүзер Грант төлевилелиниң школазын ажыдарын яамы планнаан” – деп, Айдың Чюдюк демдеглээн.
Кады ажылдажылганы быжыглаар
Амгы үеде Тывада 73 националдың болгаш этностарның 337 544 кижилери чурттап турар. Олар дээрге тыва, орус, хакас, армян, бурят, татар, украин, узбек, алтай, азербайджан, казах, таджик, грузин, башкир, чуваш, моол, якут, шор болгаш өскелер-даа.
Армян, узбек-таджик, кыргыс, азербайджан, моол диаспоралар эң-не идепкейжи. Олар шупту Шагаа, Масленица, Россия хүнү, Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү дээш улусчу байырлалдарның идепкейжи киржикчилери.
“Хамааты ниитилелди сайзырадырынга Тываның Баштыңының ниити түңү 31 сая рубль грантыны социал угланыышкынныг 64 төлевилел 3 чыл дургузунда алганнар. Национал политиканы боттандырар талазы-биле 40 хемчегни эрттирген. Оларның аразында эң улуг ужур-дузалыы ТАР-ның ССРЭ-ниң составынче эки тура-биле киргениниң 80 чылынга тураскааткан Орус культураның регионнар аразында фестивалы” – деп, Айдың Чюдюк дыңнаткан.
Казак чаңчылдар культуразын сайзырадыр талазы-биле төлевилелдер саң-хөө деткимчезинге төлептиг болганнар. Бо чылда Шагаан-Арыгның хуторжу казактар ниитилели Тываның Баштыңының 750 муң рубльдиң грантызын ойнап алган.
Соңгу чүктүң, Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң эвээш санныг үндезин чоннарының федералдыг даңзызынче эвээш санныг чоннарга хамааржыр бистиң республикада кижилерни киирери Агентилелдиң ажылының база бир кол угланыышкыны.
Экстремизмге удур
Националдар аразынга билишпес чоруктар азы чөрүлдээлер үндүрүп болур хөөннерлиг информастыг медээлерге хамаарыштыр хемчеглерни дүрген ап турар. 2024 чылдың төнчүзүнде байдал нарын болган. Националчы хөөннерни хөөктүрүп, чурттакчы чонну чөрүлдээлерге чедирип болур кордалдарны тайылбыр медээлиг ажыл-биле үзе шапкан.
Экстремизм болгаш терроризм Тывада чидиг болгаш бирги чергениң берге айтырыгларынга хамаарышпайн турарын социал шинчилелдерниң айтырыгларынга харыылаан кижилер демдеглээннер. Фашисчи идеологияны деткиир кижилерни экстремистер деп олар санап турар. Экстремизм болгаш терроризмге удур демиселдиң чүүлдүүн социал шинчилелдерге киришкен кижилер айытканнар.
Диаспораларның удуртукчулары-биле ужуражыышкыннардан аңгыда, 2346 объектини хынаан. Түңнелинде, Россияның миграция хоойлужудулгазын хажытканының 277 таварылгазын илереткен. Россияга чурттаарының чурумун хажыткан 40 даштыкы хамаатыны торгаар болгаш РФ-тен чоруурун негээн, чамдык таварылгаларда албадал-биле үндүрүп чорудар шиитпирлерни хүлээп алган.
Чон-биле харылзаа
Регионну башкарар төп (ЦУР) – нарын айтырыгларны дарый шиитпирлээриниң аргаларын дүрген алыр, чурттакчылар биле эрге-чагырганың аразында дорт болгаш дээштиг харылзааның онлайн-хевири. Ону 2020 чылда ажыткандан бээр чурттакчыларның муң-муң айтырыгларын шиитпирлээн. Чүгле 2024 чылда бо төпче 31 муң дыңнадыглар кирген.
Кадык камгалалынга, өөредилгеге, социал, чуртталга-коммунал объектилеринге, айыыл чок чорукка, корум-чурумга, оруктарның байдалынга, хөй-ниити транспортунга, бок аштаарынга, энергетикага хамаарышкан дыңнадыглар колдады кирип турар.
“Регионну башкарар төп күрпабликтер-биле ажыл талазы-биле эргелели Тываның Баштыңының администрациязының болгаш Чазактың Аппарадының информация политиказының департаментизи-биле кады күрүнениң күүседикчи эрге-чагырганың, тус чер бот-башкарылганың, оларның удуртулгазында күрүнениң болгаш муниципалдыг албан черлериниң социал четкилерге информастыг ажык чоруун алгыдар талазы-биле ажылды чорудуп турар. Күүседикчи болгаш муниципалдыг эрге-чагырга органнарының ай санында кандыг ажылдаанының рейтингизин сайгарып, ооң түңнелдерин Владислав Товарищтайовичиге дыңнадып турар” – деп, Айдың Чюдюк дыңнаткан.
Эрге-чагырга биле ниитилелдиң аразынга дээштиг харылзааны тургузар сорулга-биле Тываның Баштыңының даалгазы ёзугаар информастыг девискээрге сезинчиг чүүлдерге удур күүседикчи эрге-чагырганың органнарының хөделириниң аргаларын ЦУР ажылдап кылган.
Дараазында чылда Төп чугула угланыышкыннарга ажылды күштелдирер. Онза кичээнгейни баш бурунгаар кичээндиригни информастыг медээлерже, сезинчиг информастыг дыңнадыгларже болгаш тодаргай медиапланнаашкынче угландырар. Кол темалар болгаш болуушкуннар – тускай шериг операция, националдар аразында харылзаалар, Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылы, национал төлевилелдер. Тускай инфратургузуглуг “Инфоцур” төлевилел чугула болуп артар. Муниципалдыг башкарылга төвүн тургузуп болурун ажылдап кылыры аңгы организастыг ажыл боор.
Дөрткү эрге-чагырга
Роскомхайгаарал эргелелиниң медээлери-биле алырга, Тывада 58 массалыг информация чепсектери (МИЧ) бүрүткеткен: парлалганың 32 МИЧ, 19 четкилиг информация черлери, бир электроннуг информация чери, дөрт радиоканал, ийи телеканал. Оларның 22-зи–күрүнении, 2—муниципалдарның, 16-зы. Тываның журналистер эвилелинде 171 журналист бактаап турар.
Күрүнениң информастыг политиказын республиканың “Тывамедиагрупп” медиахолдинг чырыдып турар. Ооң шупту информация чепсектери “ВКонтакте”, “Одноклассники” социал четкилерде кирген, телеграм-каналдыг, хостинге болгаш видео көргүзер онлайн-сервистерде каналдарлыг.
“Тыва журналистиканың келир үезин тургузарынче улуг кичээнгейни угландырган – аныяк журналистерни ажылга хүлээп ап турар. “Журналист” мергежилге өөредилгени ТывКУ-нуң, Тыва культура төвүнүң баазазынга организастаан. Новосибирскиде дээди шериг командылал училищезиниң өөредилге-практиктиг курстарынга экстремалдыг журналистикага белеткелди журналистер эрттирген. Холдингиниң чогаадыкчы ажылдакчылары Красноярскыга “Енисей” медиашуулганга, Россияның банкызының Новосибирскиге организастааны саң-хөө билии бедидер курстарга киришкен. 2024 чылда ээлчеглиг мөөрейлерниң түңнелдери-биле массалыг информация болгаш массалыг коммуникация адырынга дөрт төлевилел Тываның Баштыңының грант деткимчезин алган” – деп, Айдың Чюдюк демдеглээн.
Россияның Президентизиниң эгелээни Өг-бүле чылы республиканың МИЧ-леринге өг-бүлениң чаагай чаңчылдарын делгередип чырыдарынга, өг-бүлениң үнелиг моральдыг мөзү-шынарларын нептередип суртаалдаарынга улуг деткимче болган. ТШО-ну, ооң киржикчилерин болгаш өг-бүлелерин деткииринге Тываның МИЧ-лери улуг информас-пропагандисчи рольду ойнаан. “Кызыл кош” деп улусчу шимчээшкин төлевилелин боттандырарынга Тываның Солдат иелер комитеди-биле кады “Твойинформ” солуннуң корреспондентилери идепкейлиг киришкен.
2025 чылда республиканың МИЧ-лериниң мурнунда улуг ажыл — төөгүлүг болуушкуннарны чырыдары. Ол дээрге хамыктың мурнунда — Ада-чурттуң Улуг дайынынга Улуг Тиилелге, Ада-чурттуң камгалакчыларының чылы. “Шын” солуннуң 100 чыл оюн, Тываның ном үндүрер чериниң 95 чылын делгеми-биле чырыдар. “Тува24” телеканалга дамчыдылгаларның көрүштүүн, утка-шынарын экижидеринге улуг ужур-дузалыг техниктиг болгаш чогаадыкчы чаартылгаларны боттандырар.
Бистиң корр.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №100 2024 чылдың декабрь 28