Балбаакы Сундуй оглу Кыргыс – колхоз-совхозтуң аар-саар ажылчыны, комбайнёр-тракторист, малчын, көдээ совет даргазы, ТАР-ның сес шилиндек мөгелериниң бирээзи, шылгараңгай шыдыраачы. Ол 1924 чылдың июль 15-те Бии-Хем кожууннуң девискээри Тарлаг суурнуң чанында Кадыр-Баалык баарынга бөдүүн араттар Сундуй Кыргыс биле Барыкай Түлүштүң өг-бүлезинге төрүттүнген. Чораан болза, 101 харлаанын демдеглээр ийик.
Шаанда Тарлагга үш Сундуйларны – Семис-Сундуй, Арган-Сундуй, а Балбаакының ачазын Сундуй-Лама деп адаар турган. Шынында ачазы лама-даа эвес, а күш-ажылга ынак, мерген угаанныг, сагынгыр-тывынгыр, хүрежир, шыдыраалаар, сөөлзүредир найыр болгаш дагылгалар болган черлерге мөгелер хүрештирер, чарыш аъттарының салыынга киржип, шииткекчилей берген турары чаңчылчаан боорга, Сундуй-Лама деп шолалааны ол.
Тыва улус үе-дүптен бичии уругларының дүрзү-хевирин, аажы-чаңын чаптааш, шола аттарны бээр чаңчылдыг. Ажы-төлүнүң алды дугаары Балбаакы чажындан-на мага-боду эъткир, семис, чаактары бопугур, сүт, тарак ижери кончуг, ооң чугаазы үнүп кээрге, шала балырааш болган. Аалдың сүт оорлап ижер, «Бал-бал» дээш улус хенергедип үзер хунажык анайынга дөмейлеп, аңаа ол шоланы чаптап берген. Балбаакы ынчаар-ла мага-боду улуг-шыырак, угааны чарт, аксы-сөзү чечен-мерген, сестир-коргар чүвези чок өзүп орган.
Он бир харлапкаш-ла ачазы-биле «Тарлаг» колхозтуң чылгы малын кадаржы бээрге, Балбаакыга күш-ажыл дептерин тыпсып, аңаа «Колхозтуң аар-саар ажылчыны кылдыр он бир харлыында хүлээген» деп бижип кааны ооң мал ажыл-агыйынга он бир харлыында-ла улуг улус-биле деңге ажылдап чораанының херечизи. Бичиизинден тура-ла Саспык, Шөмбүл акылары-биле кады ол аът мунарынга, хүрежиринге, шыдыраалаарынга сундулуг чораан.
Шаг шаандан Тарлаг, Чкаловка араттары кыжын кыштагларынга мал-маганын кыштадып алгаш, чайын Өөк унунче көжүп келгеш, аңаа чайлаарлар. Балбаакының ада-иезиниң өө Көк-Дөңге чайлаар турган. Чанында аржаан холурадыр агып чыдар ол чоок-кавының девискээри хөй-ле хорумнарлыг, базырыктарлыг чер. Аңаа бичии Балбаакы акылары Саспык, Шөмбүл-биле кадатта хоюн кадарбышаан, аът чарыштырып, болганчок хүрежи бээрлер. Ол хүрештерге бичии хирезинде Балбаакы акыларынга дүжүп бербес, кончуг соруктуг, хедер хүрежирге, олары ону чаптаар турган.
1930 чылдарда бижик билбес чорукту узуткаары-биле культура революциязы бүгү Тывага чарлаттынган соонда чоннуң бижикке өөренири чер-черде хөлчок идепкейжээн. Балбаакы Тарлаг-Аксынга көк дээр адаанда «чайлаг школазы» дижир бөдей өгге өөренген.
1941 чылда Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээри билек, «Шупту чүвени – фронтуже!» деп кыйгырыгның адаа-биле Тываның чону көдүрлүүшкүннүг, хайым ажыл-ишти чорудуп турган. Ол үеде дыка идепкейлиг аныяктар аразында хып дээн аныяк Балбаакы амгы Спутник девискээринге тос кожуундан шилээн, дайынче чорудар шилиндек аъттарны мунуп, кадарып, аревэчи аныяктар-биле кады ополченнеп, шериг албанын аңаа эрттирген. Ол-ла үелерде аревэчи Балбаакы арбан, кожуун, республика чергелиг хүрештерге шүглүп, үжүүрлежип, Тыва Арат Республиканың сес шилиндек мөгелериниң бирээзи чорааны база Бии-Хем кожуунга, ооң сумуларынга шыдыраага чемпион чорааны чоргааранчыг.
1950 чылдарда Балбаакы кур чер чарар комбайнёр-тракторист кылдыр өөренип алган. Дүжүт ажаарда тараа, сиген кезер специалистер Тывага ховар ол үеде, акызы Шөмбүл Кыргыс Тес-Хем кожууннуң «Чодураа» колхозун даргалап турган. Арай деп комбайнёр-тракторист мергежилдиг дуңмазын дузалашсын дээш, ол тараалаң колхозче ап алган. Балбаакы мергежилиниң аайы-биле ол колхозка ажылдавышаан, найыр, дагылга болган черлерге ыяап хүрежир, шылгараар турган. Аревэчи Балбаакының намчы апарганы төөгүлүг.
Бии-Хемниң Кара-Ыяшка 1921 чылда хуралга Тывага нам үүрүн тургузар дээн. Аалындан, ооң чоок-кавызындан Сундуй Маады, Чамбыл Кыргыс, Доспан Түлүш, Сүүрең Маады база ачазы Сундуй Кыргыс намга кирип алганын Балбаакы билир. Аңаа улуг рольду ол үеде ТАР чазааның бирги даргазы, ТАР-ның революсчу намының даргазы Лопсан-Осур Маады ойнаан. Ол Моолга лама сагыл четтирген соонда, 1921 чылга чедир Маады сумузун чагырыкчылап, моол, төвүт, орус дылдарны эки билир чораан. Черле ынчаш, Тываның өске-даа булуңнарынга нам кежигүнүнге араттар хөйү-биле кирип турган үези ол. Ынчаар-ла аревэчи Балбаакы база сөөлзүредир намга кирген. Нам кежигүнү дээш улуска көрдүрбейн чорааны база бар.
Ол-ла 50 чылдарда нам кежигүнү Кыргыс Сундуевич Балбаакы Тес-Хемден чорааш, Өөкке кээп, көдээ совет даргалап ажылдаан. Ажы-төлүнге ада-иезиниң үлегери дыка өөредиглиг. Ооң ачазы Сундуй Кыргыс кончуг угаан-сарыылдыг, амыдыралчы (шолазы безин Сундуй-Лама, Башкы Сундуй, Угаан Сундуй) чораан. Ол хөй ажы-төлүнге чагыг-сөзүн берип, төрээн черинге, төрел чонунга ынак, бот-боттарынга дузалажып, хумагалыг чоруурун, кылган ажыл-ижинге бердинген болурун сүмелеп чораан. Ынчангаш олар төлептиг кижилер болганы, ооң бир чижээ, Балбаакы бо-дур. Бөдүүн аар-саар ажылчын, малчын, комбайнёр-тракторист чорааш, көдээ советти уштап-баштап чораан.
Балбаакы төрээн Тарлаанга катап-ла келгеш, Чанчынмаа дээр кайгамчык чараш — ак шырайлыг, чоон кара чаштыг, хоюг чымчак карактарлыг, эрес-кежээ кыс-биле өг-бүле туткан. Чечен-мерген, оюн-баштак Балбаакы кадайының дугайында: «Мөге-шыырак болгаш-ла, Чанчынмааны чаалап алган мен» деп баштактангылаар. Ынчаар-ла «Тарлаг» колхозка өөнүң ишти Зоя (Чанчынмаа) Дамдыновна-биле хаван, бызаа ажаап, малчыннап чорааннар. Олар өг-бүле болуп чурттааш, 8 ажы-төлдү азырап, өстүргеннер.
Зоя Дамдыновна кылган ажыл-ижинге сеткилинден бердинген, кончуг кызымак боорга, 1959 чылда Тыва областың «Эң дээре хаван ажаакчызы» деп бедик атты тывыскаш, Москваже Бүгү-делегейниң делгелгезин (ВДНХ) көөр путёвка-биле шаңнаан. Ол үеде Борис оглу 3 харлыг, Оля уруу чаа төрүттүнген болгаш, ол Москва-даа четпээн. Хөй ажы-төлүн өстүрбүшаан, ынчаар кызымак ажылдап чораан Чанчынмааны Тарлаг суурнуң хоочун чурттакчылары: «Шак бо Чанчынмаа дег ажылдап чораан кижи бо суурда ховар, эмин эрттир кежээ, халып тургаш ажылын кылыр кижи болгай» — дижирлер.
Амгы үеде оларның ажы-төлү Тывазының төлептиг кижилери болуп, Кызылда, Туранда башкылар, чолаачы, ажылчыннар, экономист мергежилдерлиг иженип чоруурлар.
Улуг уруу Любовь Донгак Кызылдың башкы институдун дооскаш, ыраккы Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен школазынга күш-ажылчы эге базымнарын эгелеп, чыл ажыг башкылааш, Бии-Хем районнуң Тарлаг ортумак школазынга хөй чыл башкылап, директорлап ажылдаан. Любовь Кыргысовнаның үре-түңнелдиг, төлептиг ажылын «РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини», «ТР-ниң улустуң башкызы» деп хүндүлүг аттар база оон-даа өске шаңналдары херечилээр.
Нина уруу товаровед эртем четкеш, эът комбинадынга, Кызыл хоорайның чаагайжыдылгазынга үр үеде үлүүн кииргеш, пенсияже үнген. Нинаның уруу Анастасия Сергеевна – Кызылдың 15 дугаар лицейинде улуг даай-авазының изин изеп, математика башкызы болуп эки ажылдап турар. 2023 чылда «Чылдың башкызы–2023» деп бедик шаңналды алган.
Оглу Борис Балбакы көдээ ажыл-агый техникумун зоотехник мергежилдиг дооскаш, «Өөк» совхозка зоотехниктеп, мал ажыл-агыйынга ажылдап чораан. Ол спорттуң барык бүгү хевирлеринге ынак чораан. 1970 чылдарда Бии-Хем кожуунга база республикага аңаа чедир хаактаар кижи чок турган. 1973 чылда, 10 класска өөренип тургаш, күш-культура башкызы Милюхинниң эки белеткели-биле республикага хаак маргылдаазынга чемпионнап каан. Ооң соонда Сибирь зоназының хаак маргылдаазынга 10 километрге эң эки олимпий түңнелдерин көргүскеш, база чемпион болган. Борис Балбаки – хаак маргылдаазының эң бир дугаар база чаңгыс борбак тыва омактыг чемпиону, ооң соонда Тывадан кым-даа чемпионнап көрбээн. Эвээш эвес үе эрткенде Москвадан Олимпий комитединиң төлээлери Бии-Хем кожууннуң Аржаан суурга келгеш: «Олимпийжи курлавырже киирип алыр бис, ССРЭ-ниң адын камгалаар сен» — дээш, алыр деп аагайлап турган.
Уруу Ольга Балбаакы эге класстардан-на тергиин өөренип, номчуттунарынга сундулуг боорга, Сымчаан кырган-авазы «Судур» деп шола ат тывыскан. Судур адын багай ат дээш ыглап олурганы солун. Ольга Кыргысовна 1982 чылда Кызылдың башкы институдун дооскаш, Тарлаг ортумак школазынга орус дыл, литература башкызы болуп ажылдаан.
1987 чылда Вячеслав Херлиг-оолович Оюн-биле Ольга өг-бүле туткан. Оларның улуг уруу Виктория дээди эртемниг юрист, амгы үеде энерготерапевт болуп ажылдап чоруур. Хеймер уруу Юлия Кызыл хоорайның 1 дугаар школазын 2006 чылда алдын медаль-биле дооскаш, Бюджет болгаш казначейство академиязынга экономист мергежилди шиңгээдип алгаш, ам Кызыл хоорайда эки ажылдап, чурттап чоруур.
Вячеслав Херлиг-ооловичиниң катының дугайында сактыышкыннары дыка солун: «Катым ашак кончуг дээн кижи чораан: угаан-сарыылдыг, чиге-сөстүг, оюн-баштак. Кадайы Чанчынмаага одун салдыргаш, пажын тиктиргеш, үр болбаанда аңны адып эккээр турган. Чаа күдээлеп кээримге: «Чаа, күдээниң күжүн көөр-дүр, ол анайны киирип эккели- ңер!» — дээн. Анайда чүү боор деп бодааш, амырай бердим. Хупураан, анай боор бе, Чүрекпен катым баштаан 2–3 аныяк оолдар кончуг дээн улуг сергени арай боорда киирип келдилер. Ам канчаар, думчукка тулганда бызаа сугжу дээр болгай, черле малчын улустуң оглу болгаш, кызып тургаш, молдурга дег улуг сергени дөгерген мен». Күдээзи Славаны хөй чүүлдерге өөреткен боорга, ол катынга дыка ынак, ону кончуг хүндүлээр. Ынчангаш катының дугайында сактыышкыннары, кады аңнап чорда болган таварылгалары кайгамчык солун.
Балбаакының хеймер оглу Хемер-оол кандыг-даа машинаны мунар, шупту категорияның дески чолаачызы. Амгы үеде «Автотранспорт» КХН-де автобус чолаачызы. Ол база ачазын дөзеп шыдыраалаар болган, хөй-хөй чылдарда Бии-Хем кожууннуң шыдыраага чемпиону чораан. Ооң оглу Саян Хемер-оолович Балбаки база улуг шыырак, кырган-ачазын дөзеп хүрежир болган. Республика чергелиг национал хүрешке 9–10 харлыг оолдар аразынга бирги черни алгаш, 2022 чылда республика чергелиг хостуг хүрешке 16 харлыг оолдар аразынга чемпионнаан.
Хеймер кызы Раиса Кыргысовна ажылгыр-кежээ болган. Аныяк үезинде сайгарлыкчылап, оон хөй чылдарда өөнүң ээзи Владимир Оюн-биле хоорайның 15 дугаар маршрудунга чонну аргыштырып келгеннер.
Сундуй Кыргыстың хөй санныг ажы-төлү ооң чагыы-биле бот-боттарынга дыка ынак, хумагалыг, ырак-узак черлерге чурттап чорза-даа, хире-хире болгаш-ла аалдажыр чаңчылдыг, кайгамчыктыг-ла чараш кады төрээннер. Өгбелеривистиң шак мындыг чараш чаңчылын хөй санныг салгалдары үлегерге ап, олар ышкаш эдержип чор бис. 2008 чылда өгбелеривистиң чурттап чораан Бии-Хемниң Тарлаг адаа Кадыр-Баалыкка «Өгбелерниң баглаажы» оваазын дагааш, Аас-кежик хаалгазын тургускан бис.
Зоя ДОНГАК, РСФСР-ниң кадык камгалалының тергиини, Россияның Журналистер болгаш Чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15