ТЕНИҢ САМЫ

ТЕНИҢ САМЫ
(Романдан үзүндү)

ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК

Монгуш Черзиниң сургуулдар өөредир чери тывылбастааш туруп берген. Физика, химия, дыл, төөгү, күш-культура башкыларының магалыын канчаар ону – олар тус-тузунда тускай кабинеттерлиг. Аңгы класс үндүрүп бээр дээрге, ол кырганның башкылаар эртеми школа программазында чок, ус-шевер ажылын херекке шоолуг алыксавас болган. Монгуш Черзи таварышкан-на черге кичээлин эрттирер.

Колдуунда-ла коридор ужунда бир булуңга сургуулдарын чыып алыр турган, оон-на бир черже хос өрээл дилеп чоруптар. Таптыг-ла март эгезинге чедир огулуг өөренир өрээл чок башкылап келген. Баштак-оол башкы шеригзидилге өрээлин туралаан шагында кичээлин эрттирип турзун дээш, демги кырганга бодунуң артык дүлгүүрүн берип каан.
Ол суур туржук, ол школаның башкылары безин Монгуш Черзиниң башкылааны уран шевер бөлгүмүнүң хеп-хенертен алдаржый бергенин орта ожаавайн барган. Ол шевер кырган уругларга чонар-даштан чүве чазадып турарын бир катап «Шынның» тускай корреспондентизи сонуургап келген. Ооң адын Белек-оол дээр. Адазының адын болгаш фамилиязын ол кырган айтырып четтикпейн барган. Хоочун шеверниң уруглар башкылап турар өрээлинге Белек-оол кирип кээрге, кижи бүрүзү бир-ле чүве кылып турар болган. Ол чер – өрээлге дөмей эвес, коридорнуң бир ужун шуугай-биле үзүктелдир кажаалап алган азыг чер болган. Оолдарның аразында дың чаңгыс уруг ыяш дазылындан сыын бажын шору сомнап орган.

Белек-оол кирип кээрге, Монгуш Черзи ковайып тургаш, холун тудуп мендилешкен. Чүү кижи сен, чүге чор сен, канчап бээр чедип келдиң деп айтырыг салбас кырган болган. Белек-оол ол кыргандан сөс үнерин манап чадааш, чүү-хөө чазагылаан сургуулдарны одуртур кылаштагылаан. Монгуш Черзи ооң уунче карак ужу-биле көрүп каап, боду база чонар-даштан бир-ле дириг амытанның дүрзү-шырайын оюп олурган.

– Ак-кыс! Халып орар сыын мыйызын чиге соңгаар чатпагар кылыр чоор! – деп, хоочун мастер чугаалаарга, хылбан ак уруг кылган ажылынче чылыйтыр ээге берген.
Ынаар азыгда бир оол бодунуң чонуп орган калбак ыяжын черже салыпкаш, кестии-биле куу сандайның эриин күскегилештир хемирти берген.

– Бодуң-даа чүве кылбас, өөрүңге-даа чүве кылдыртпас канчап барган төлүм сен! – деп, Монгуш Черзи чемелээрге, демги оол бажын, дөөскүн бызаа дег, кезек чайып чоруй, олурган черинче катап сыңны берген.
Кымның чүнү кылып олурарын Белек-оол огулуг ожаап чадаан. Узун куу столдуң ынды-бетинде чеди оол чергелештир турупкан, адаан мөөрейге аштырбазын кыскан чүве дег, бар шаа-биле чазанып-сиилбип турганнар.

Белек-оол сөс үндүрүп аар аргазын тып чадай берген. Сураглыг шеверден айтырыксаан чүвелерин хилис уттуп алган, анаа-ла аян-тээлеп базып турган. Монгуш Черзини көөрге, комбайнернуң тараа богунга хөме алыскан дузалакчызы дег, чүгле ийи караа кылаңнаар болган. Чонар-дашты кертип-оюп чонганындан тонунуң эдээн хүл-ыйбага хөме үгледипкен, арны куурара берген, сактырга, тоол-домакта хуулуп чоруур аза-албыс көзүлгензиг апарган. Монгуш Черзи үзер буганы барык-ла барыкшыдып алгаш, эдээнде тоглай бергилээн чонар-даштың «ыйбаларын» камныы кончуг бөле кактааш, шокар боошкунда бооп орган.

Ону көргеш, Белек-оолдуң үнү үнүп келген.
– Боошкунда чүңер боор, кырган?
– Чонар-даш хоюу-дур, ийин.
– Ону канчаарыңар ол боор?
– Силер өгленген силер бе?
– Эрткен күзүн кадайым дун оглун божаан.

Кырган мастер бажын суйбааш, таваар угааткан:
– Уруг ужазы хорлай бээрге, бичии бызай чааптарга, дораан чиде бээр чүве. Ма, херек апаар, ап ал! – дээш, Монгуш Черзи бөрбек боошкунун тутсуп бээрге, хөңнү чок-даа болза, кара сумказының иштинге суп алган. Өгбениң сүмезин дыңнаар болгай.

– Кырганның хайыразын шыгжап алдым, чогум канчаар ажыглаарын соонда көргей аан – деп чоруй, Белек-оолдуң үнү шедиргелени берген.
Тар өрээл иштинде сыңмарлашкан школачылар дөңгүр ак баштыг башкызының чугаазындан болгаш шимчээринден туржук, харын ооң карааның көрген уундан безин чыда калбайн, а чонар-даштан, хадың дазылындан чүнү-чүнү канчаар оюп сиилбиирин шиңгээдип ап турганнар.

Монгуш Черзи кезек када көрүп тургаш, Ак-кыстың чанында барган.
– Сээң сыының анаа-ла хере теп алган турар-дыр, ону маңнап орар кылырда, карактарын сергедир, даваннарын окталдырар! – дээш, ол уругнуң кестик туткан салааларын эде-хере туткулаан. Башкызының сөзүн дыңнааш, Ак-кыс база катап чона берген. Артында-ла химиренип аяннандыр ырлагылап, сыының кулактарын, карактарын, мойнун, даваннарын улам аян киире берген, харын-даа хаваандан дери сысты берген.

– Мээң бызаам иезин эмместей берди –дээш, Дургун-оол башкызынче хая көрүнген.

– Кончуг эрни аарай! Бызаалыг инекти кара даштан шымбай оюп алган-дыр сен. Бызааң чоп иезинден дезип турар чүвел? – деп, кажар шевер сегиртип айтырган.

Журналист хайгаарап турарга, сураглыг шевер өөреникчилери кандыг-бир айтырыг салырга, ону кончуг оваарымчалыг дыңнаар кижи бооп тур. Кичээл эгелээриниң мурнунда кымның чүнү сиилбип кылырын ыяк билип алыр, оон бодунуң дуржулгазын элдээртир чугаалап бээр. Ооң кыдыраашта бижип алган планы-даа, тайылбыры-даа чок. Хамык чүвениң аргазын, чажыдын хөрээниң иштинде шыгжап алганы ол чүве ыйнаан, хая баарындан чайгаар үнген аржаан суг дег, чүнү канчаар кылырын тө каап бээр. Бир чүвени чугаалапкаш, шаан төндүр маңнапкан аът дег, кыска-кыска тыныштай бээр, оон аксын бичии чемдийтиптер.

– Та! – депкеш, Дургун-оолдуң чаактары долбанналы берген.

– Мону көрүңерем! – дигеш, Монгуш Черзи бир салымныг өөреникчизиниң дас кара чонар-даштан оюп сиилбээн бызаалыг инээн адыжынга тургускаш, көөргедир тудуптарга, Белек-оол ынаар көөрүнге өйлежир болган. – Бызаалыг инектиң ойбуну шору кылдынган-дыр. Ынчаарга бо бызаа авазының сүдүн чүге ишпейн турарыл? Мен чүвени даштан чазаар дээнде, баштай боданыр кижи мен. Чазап-сиилбиир чүве караам уунга көстүп, уйгу-дүжүмге кирип турар апаарга, кончуг кылыксаар кижи мен. Мен бодаарымга, Дургун-оол элээн шевер холдуг төл чүве. Харалаан, чаш бызааның иезинге ынакшылын эчизинге чедир кылбаан-дыр. Бызаа иезинче чүткүвейн турар-дыр. Авазындан дезер төлдү кым көрген боор. База катап иезин эмген бызаадан, молдургадан көрүп көр, ооң соонда база катап бо-ла ажылың уламчылаар сен. Кижи черле бодунуң билир чүвезин кылырга, бүдүнгүр боор чүве. Билир-даа чүвези кижиниң сагыжынга кирбес болза, хоржок чүве. Кылыксаан чүвеңер сагыжыңарга кирип, колдук алдындан кичигелей бээрге, кылыр силер, оолдарым! – деп, хоочун шевер бодунуң күзелин илереткен.

Бир оол ынаар азыгда бодун боду мактанган. Оолдуң чулчураанын Монгуш Черзи дораан эскерип кааш, дыңнаалай берген.

– Силер чеже-даа кызар болзуңарза, меңээ чедер харыыңар бар эвес! – деп, эр мактанган. Ол – Кертикпен болган.

– Чүнү сомнап алгаш, хөөреп тур сен, оол? Каям көргүзем! – дээш, Монгуш Черзи чанындыва чоокшулай кылаштай берген.

– Дешкилеп турар бызаа! – деп чоруй, Кертикпен менээргенип эгелээн.

– О-оо-ооо! Ол-ла болгай. Силерни дөгереңерни ашкан мен – деп, чонаада чымаарарып чоруур Кертикпен ыяштан сомнап алган бызаазын чанында эжи көөр дээрге, ооргазындыва чажыра тудупкан.
Монгуш Черзи ыяш бызааны холунга туткаш, мактанган оолче кылчаш кылынган.

– Шугум чазаарда – шыгаар. Шуугаарының бетинде – боданыр. Сээң бо дүрзүлеп алган бызааңның кулаа томугур, кудуруу чолдак бооп-тур. Ылаңгыя дешкилеп турар бызаа кудуруун содуңнадыр кымчыланыр, кулактарын далбыңнадыр хииктелир болгай. Сээң бызааң өлбезек чүве-дир!

Шевер ашактың чугаазын дыңнааш, бир кезек оолдар база катап шала кылган ажылдарын уламчылай бергеннер. Бир чамдыктары тус-тус кылгылаан дүрзүлерин бот-боттарындан көрүшсежок, башкызындан харын чажыра тудуп турганнар.

Журналист Белек-оолдуң кайгааны бир кончуг элдеп чүве болза, Монгуш Черзи бодун улуг көрдүнмези болган. Кижи-биле чугаалажырда, даады хүлүмзүрүүр, үнү хоюг, чаңы чымчак. Ооң бичии чемелээни безин кижини көгүдүп турганзыг, ооң кадында кандыг-даа өөреникчини бодунуң кара чажындан ойнап өскен өңнүү дег кылдыр хүндүлеп көөр. Хирезин бодаарга, муң-муң чылдардан бээр тываларның ыяш-даштан чүвелерни сиилбип кылыр ус-шевер ажылының чажыдын чалыы чаштарга ооң дамчыдып берип турарында кайгамчык чаагай буян бары илдең.

Монгуш КЕНИН-ЛОПСАН, Тываның улустуң чогаалчызы
«Шын» №78 2024 чылдың октябрь 12