Кандыг-даа удуртукчу эрги чылды үдээш, чаа чылды уткуп алгаш, кылган ажылдарын эргий бодап, чылдың түңнелдерин үндүрүп, чонунга отчедун кылыр болгай. Ынчангаш редакция УДУРТУКЧУГА СӨС деп рубриканы ажыдып, баштайгы маадырын таныштырар-дыр бис.
Тываның кожууннарының чагырыкчылары-биле эрткен чылдың түңнелдерин үндүрүп, интервью кылыр даалганы алгаш, бир-ле дугаарында Тес-Хем кожуунче сургакчылааш, тус черниң чагырыкчызы Чингис Тогаачы-биле ажыл-агыйжы чугааны кылдым.
– Кожуунуңарда ниити байдал-биле таныштырып көөр силер бе, Чингис Эскоевич?
– 2022 чылдың январь 1-ниң сан-чурагайлары-биле алырга, кожуунувуста 8656 кижи чурттап турар. Оларның 44,3 хуузу азы 3832 кижи ажылдап шыдаар харык-шинектиг. 43,9 хуузу ажылдап болгу дег назы-харга четпээн, а 11,8 хуузу азы 1019 кижи хүндүлүг дыштанылгада. Ажыл чок хамаатыларның саны – 222 кижи. Ажыл чок хамаатыларны кандыг-ла-бир чүүлге өөредир азы ажылга хаара тудар дээн ышкаш ажыл чок хамаатыларның санын эвээжедир сорулгалыг ажылдарны чорудуп турар бис.
– Ажыл чок хамаатыларга социал керээ дээн ышкаш күрүне программалары база ажылдап турар болгай. Ооң дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Кожуунувуста 20 хире көдээ ажыл-агый талазы-биле фермерлер болгаш чер ажыл-агыйлыг кооперативтер; хууда сайгарлыкчылар – 147 болуп турар. Ниитизи-биле бизнесте хаара туттунган хамаатылар 349 кижи бар. Оларның 35 хуузу садыг-саарылгада, 41 хуузу көдээ ажыл-агый адырында, 4,6 хуузу аъш-чем кылыр черлерде. Кожуунда 3 заправка, 2 аптека, 3 чемненир чер, 1 ломбард, 2 пекарня, 2 дугуй септээр пункт, 2 пилорама, 1 тудуг материалы кылыр цех, 63 садыг бар.
– Көдээ ажыл-агый адырын сонуургадып көөр силер бе?
– Бисте ниитизи-биле 13390 баш бода мал бар. Эрткен чылга деңнээрге, 4 хуу эвээжей берген. Чүге дээрге 529 баш инекти Таңды кожууннуң «Агросоюз» көдээ ажыл-агый кооперативинче шилчидипкен. Шээр малдың баш саны – 82 655 баш, а чылгы мал – 8609 баш, хаван – 106, дагаа-куш – 71 баш, теве – 9 баш болуп турар.
– Тарылга шөлдери база бар-ла боор аа?
– 44,05 га тарылга шөлү бар. Ооң 41,65 га черге картофель тарыыр, а арткан 2,4 газынга өске ногаа аймаан чылдың-на тарып турар бис. «Улусчу картофель» губернатор төлевилели-биле 476 амыдыралы чегей өг-бүлелерге 22382 кг картофельди эрткен күзүн үлеп бердивис.
– Чуртталга-коммунал ажыл-агыйга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер, Чингис Эскоевич?
– Күрүнениң программалары регионнуң өске кожууннарында дег, Тес-Хем кожуунда доозазы ажылдап турар. Оларның бирээзи «Аныяк өг-бүлелерге чурттаар оран-сава айтырыы» деп программа. Эрткен 2022 чылда 8 аныяк өг-бүлеге сертификаттарны тывыстывыс. Оруктарга хамаарыштыр алыр болза, кожуун иштинде 370,9 км орук бар. «Сая» болгаш «ДСК» ААН организациялары оруктарывысты харыылап турар. «Айыыл чок болгаш шынарлыг оруктар» национал төлевилелдер база бистиинде боттанып турар. Кожууннуң төвү Самагалдай суурнуң Дружба, А.Ч. Кунаа, Ланзыы, Амбын-Ноян кудумчуларынга 100 сайгылгааннарны салган. Ак-Эрик, Белдир-Арыг. Шуурмак, Ү-Шынаа суурларынга ниитизи-биле 50 ажыг сайгылгааннарны салган. «Улусчу көвүрүг» губернатор төлевилели-биле Белдир-Арыгже баар орукта көвүрүгнү септээн.
– Аныяктар-биле кандыг ажылдар чоруттунуп турар ирги?
– Кожуунда ниитизи-биле 25 хөй-ниити каттыжыышкыннары болгаш 10 волонтержу отрядтар бар. Ниитизи-биле 14 хардан 70 харга чедир 731 кижи идепкейлиг ажылдап турар. 2022 чылда «Эзирлер уязы» губернатор төлевилели-биле ийи хүрежир залды тудуп алган бис. Амгы хүннерде ажыглалче кире берген. Элээдилерниң чыглып ойнаар чери апарган.
– 2023 чылда силерниң кожуун чүнү манап турар ирги?
– 2025 чылга чедир кожууннуң девискээринге күрүнениң бар-ла программаларын боттандырарын планнап турар бис. Ук программалар дээрге-ле чоннуң амыдыралын экижидер болгаш кожууннуң экономиказын хөгжүдеринге көрдүнген программалар болгай. Ынчангаш бар-ла аргаларны ажыглап, бурунгаарлаары – бистиң сорулгавыс.
Тес-Хем кожуун тургустунгандан бээр 100 чыл, а Тываның баштайгы төвү – Самгалдай суурнуң тургустунгандан бээр 250 чыл болган юбилейин демдеглээр бис. Бо кончуг улуг ийи байырлал бисти дүвүредип турар. Аңаа белеткел ажылдары шагда-ла эгелээн деп болур. Тыва кижиниң байырлалы хүреш болгаш чүгүрүк малдар чарыжы чокта эртер эвес. Шаңнал-макталды белеткээри дээш организастаар ажылдар дыка хөй. Байырлаар хүнүвүс тодараттынган. Лама башкыларның сүмелээни-биле 2023 чылдың сентябрь 16-да байырлаар бис.
– Бодуңарның ажылыңарга кандыг үнелел берип болур силер, Чингис Эскоевич?
– Чоокта чаа чонувус-биле ужуражылганы эрттирип, кылган ажылывыстың отчеттуг хуралын организастадывыс. Чонувустуң тергиин эки "5" деп демдектиг үнелелин алдывыс. Кылып чоруткан ажылдарывысты тускай биидең кылгаш, чонувуска тайылбырлап таныштырдывыс. Чонувусту дүвүредип чоруур айтырыгларынга харыылап, дилеглерин демдеглеп, 2023 чылда кылып чорудар ажылдарның сорулгаларын таныштырып, чагыг- сүмелерин дыңнап, солун ужуражылганы эрттирдивис.
Хуралывыска Камбы-ламавыс, Гелег-Чагдар башкы киржип, чонувуска чагыг-сүмезин бергени онзагай болду.
Салган сорулгаларывысты чедип ап, кожуунувустуң хөгжүлдези дээш тура дүшпейн ажылдаар деп чонувуска сөзүвүс бердивис.
Сорулгаларывыс сөс кырынга артпас. Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Товарищтайович Ховалыгның деткимчези-биле демниг ажылдап, төрээн кожуунувустуң улуг-биче чонунуң амыдыралын чиигедип, бүгү күжүвүстү үндүрүп ажылдаар бис.
Бистиң ажылывыска бедик үнелелди берип, деткип турарыңар дээш четтиргенивисти илереттивис, чонум!
– Ажык чугаа дээш четтирдивис, Чингис Эскоевич.
/ Айдың ОНДАР.
