ШЫН
Эрзин кожууннуң Бай-Даг сумузундан 10 хире километрде Тарлашкынның Кара-Даш деп черде ызыгуур салгаан тевежилер малын малдап турар. Марита Шактаровна биле Буянды Николаевич Назыннар «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый кооперативиниң малчыннары.Ховар мал малдап турар тевежиниң ажыл-агыйын сонуургап четтивис. Буянды Николаевич аъдын мунупкан тевелерин одардан сүрүп чор. Марита Шактаровна өөнде аъш-чемин делгеп, аалчыларын уткуп тур.Таныжып, чугаалажы бээривиске, эрткен чылын Наадымга ужурашкаш, солунга чырыдып бижээним тевежилер болду.
«Малчыннааш, 15 чылдың нүүрүн көре бердим. Ачам теве кадарып турда-ла, дузалажып эгелээн мен. Ачавыс Николай Наксылович Назын ам Бай-Даг суурда чурттап олурар. Ол ССРЭ үезинде шыырак ажыл-агыйлыг «Чаа орук» совхозтуң малчыны турду. Ол совхоз амгы үеде база эки хөгжүп турар «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый кооперативи апарган.Малдың ниити түңүн адавас дээр болгай, тевелеривис саны 60–70 аразында. Ачам малын хүлээдип берип турда, 35-ле теве турган. Шаанда тевелерниң баш саны 700 чыгыы турган. Хан аарыы деп шын эвес диагноз салгаш, дыка хөй тевени чок кылып, төндүрер часкан болгай» — деп, малчын ажыл-агыйын таныштырып эгеледи.
Буянды Николаевич малының дугайында чугаалай бергенде, карааның оду хып кээр, оларын дыка чаптап чугаалаар болду:
«Теве — буяны хөй мал чүве бо. Эъдин, сүдүн, дүгүн шуптузун ажыглаар болгай. Ылаңгыя сүдү эм шынарлыг. Каяа-даа чоруур, сезон аайы-биле чиир оъдун тып чоруптар. Часкы үеде хек-даваннар, шончалай оъттаар, оон анай-хаак, сөөскен, күзүн агылыг дээш ынчаар-ла чыраа баштап чоруптар. Теве хой ышкаш чаңгыс кодан болбас. Үш аңгылап үзүп алыр бис: бууралар, төрүүр тевелер, эрткен чылгы бодаганнар дээш».Ызыгуур салгаан тевежиниң өөнүң ишти Марита Шактаровна ооң идегелдиг дузалакчызы. Олар 4 кыстыг. Уруглары шупту эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг. Уругларының уруглары 14 четкен. Бо дыштаныр хүннерде уйнуктары Идегел биле Соруктуг келген болду. Олар кырганнарының улуг дузалакчылары.Малчыннарга ам эң-не чымыштыг үе келген. Төрүүр эңгиннер (кыс, төрүүр теве) манаашкында.«Теве малды азыраары дыка нарын, ылаңгыя төрүлге үезинде. Теве 2 чыл болгаш төрүүр. Чаа төрүттүнген чаш бодаганнарны 2–3 хонук тургуза ажаап-карактаар, 3 шак болгаш-ла, чаш уруг-биле дөмей, авазынга үндүрүп эмзирер. Тевелер февраль айда төрүп эгелээр болза, бодаганнар өгге турар, апрельде үндүрүп эгелээр бис. Оон май айда иелери-биле кады одарже салыптар. А кыргылда үезинде чогум ажырбас бис, шефчилер келгеш, кыргыжып берип турар. Чылдың-на 8 бодаган немежип турар. Эки шынарлыг бодаган алыр дээр болза, буураларны солуп, хан солчулгазы кылыр болза эки. Буураларывыс чаңгыс кодандан болгаш, хан солчулгазы арай баксырап турар» — деп, Марита Шактаровна чугаалады.БЕРГЕ АЙТЫРЫГЛАРМалчыннарны бо хүнде эң-не бергедедип турар айтырыг — кокайлар.
«Кокайлар ат кылып тур. Оода коргудур дааштаар дүүрге болза эки-дир ийин» — деп, тевежи чугааланды.База бир берге айтырыг — акша-шалың. Марита Шактаровнаның пенсия алыр назыны чедип келзе-даа, ажыл стажы эвээш болуп турар деп, ол хомудап чугаалады. 10 ажыг чылдар дургузунда малчыннап-даа чорза, «малчын» деп эрге-байдалды албаан. Ынчангаш пенсия албайн турар. Чүгле өгнүң эр ээзи шалыңныг.
«Оода дузалакчы малчын кылдыр киирзе дээш, билдириишкин бижип каан мен, харыызын манап тур бис» — деп, Марита Шактаровна дыңнатты.Ылап-ла ындыг, эр кижи одарда мал аразында чоруп турда, аалда бүгү-ле аар ажылды колдуунда-ла херээжен кижи кылыр болгай.
Марита Шактаровна чугаа кадында, өөнүң ээзи дуржулгалыг тевежи-даа болза, чазак-чагыргадан чаңгыс-даа шаңнал ап көрбээнин хомудаксап чугаалады.Чымыштыг иштиң кижилери шыдамык-ла боор-дур деп көрдүм.ЭКИИ, ЧААШПАЙ!Малчыннарның одарында тевелериниң аразында эң-не чааш мал бар. Ол дээрге Чаашпай-дыр, ээзиниң эң-не ынак, дыңнангыр тевези. Чаашпайны Буянды Николаевич чылдың-на Тос-Булакче Наадымнадыр чаңчылдыг. Тос-Булакка теве четкен малчынны үргүлчү көөр болгай бис. Чаашпайны улус дыка чаптаар, чанынга тырттыржыр, мунар-даа. Ол 7–8 чыл улай байырлалдарны, ылаңгыя Наадымны үспейн киржип барып турар. Шола адынга ооң аажы-чаңы дыка дүгжүр, тоор-даа чүве чок, кегженип каап чыдар болгай. Чаашпай 15 харлыг адан (чазап каан эр теве), кижи назыны-биле алыр болза, элээди оолчук. Ол чүгле ээзин дыңнаар, дужаал бээрге, күүседир, чараш чаңныг мал болду.«Аныяк-өскенге ховар малды таныштырар сорулгалыг Наадымче чедирип турарым ол. Бичии улус хамаанчок, улуг кижилер безин тевени көрбээн боор чорду. Бир катап хоорай чурттакчыларының бичии уруу: ««Смотри, мама, динозавр идет!» дээн болгай» — деп чугаалааш, каттырды.Тевежилерниң аалынга аян-чорукчулар, журналистер, эртемденнер-даа кээр. Чараш малды сонуургап тырттырып, бижип, эртем ады-даа камгалап ап турар деп, аъштыг-чемниг, хүндүлээчел малчыннар бис-биле байырлажып тура, чугаалады./ Алдынай СОЯН.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №9 2025 чылдың март 13Опубликовать сейчас